بازارهای سنتی ایران؛ گشتی در کهن‌ترین و زیباترین مراکز اقتصادی کشور

از بازارگردی به عنوان یکی از تجربه‌های لذت‌بخش در سفر یاد می‌شود، به خصوص بازارهای سنتی و تاریخی که گذر تجار سلسله‌های گذشته به آن‌ها افتاده و روح و جان دیگری دارند. از طرفی این بازارگردی کمک می‌کند با فرهنگ و هنر اهالی آن شهر آشنایی بیش‌تری داشته باشید. در بازارهای سنتی رنگ و عطر کالاها با معماری به جا مانده از گذشته عجین شده‌ و هر کسی را شیفته و شیدای خود می‌کند. بازارها در ایران سابقه کهنی دارند و با اینکه از دوره سلجوقی بازار ایرانی شکوفا شده ولی اوج رونق بازار به دوران صفویه برمی‌گردد. در سفر به نقطه به نقطه کشور بازارهای سنتی و قدیمی به جای مانده از سلسله‌های زندیه، قاجار و صفوی به چشم می‌خورند که بیش‌تر آن‌ها به شکل سرپوشیده ساخته شده‌اند و بازدید از آن‌ها شما را به سفر در دل زمان می‌برد. در ادامه این مقاله قصد داریم شما را با مشهورترین بازارهای سنتی معروف کشور آشنا کنیم.

بازار بزرگ تهران

بازار سنتی تهران که با نام بازار بزرگ تهران شناخته می‌شود یکی از قدیمی‌ترین بازارهای ایران است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بازار بزرگ که بیش از ۱۰۰ هکتار مساحت دارد، در بخش‌های مختلفی ساخته شده که هر یک مربوط به صنف خاصی هستند. قدمت این بازار به دوره صفویان برمی‌گردد و اولین بنایی است که در دوره شاه طهماسب اول صفوی ساخته شده ولی چهارسوی آن در دوره فتحعلی شاه قاجار بنا شده است. این بازار بزرگ که مرکز اصلی تجارت پایتخت به حساب می‌آید، در تمام ادوار تاریخی پر رونق بوده است.
این بازار در منطقه ۱۲ تهران واقع شده است و از شمال و جنوب و شرق و غرب به خیابان‌های پانزده خرداد، مولوی، مصطفی خمینی و خیام منتهی می‌شود. در این بازار که هم فال است و هم تماشا، هر آنچه بخواهید می‌توانید پیدا کنید، کافی است راسته مورد نظر خود را پیدا کنید و با خیال راحت از قیمت‌ها خرید کنید. این بازار بخش‌های مختلفی همچون بازار زرگرها، کفاش‌ها، نجارها، خیاط‌ها، کبابی‌ها، مسجد جامع، بازار امیر، بازار زید و غیره را در خود جای داده است.

بازار سنتی اراک

یکی از بازارهایی که اولین بنای یک شهر به حساب می‌آید و نقش استراتژیکی در آن شهر داشته، بازار سنتی اراک است و با اینکه معماری زیبا و متفاوتی دارد ولی چندان شناخته شده نیست و در بین گردشگران شهرتی را صاحب نشده است. این بازار که قدمت آن به زمان فتحعلی شاه قاجار برمی‌گردد، از اولین بناهایی بوده که در شهر ساخته شده است و به گونه‌ای ساخته شده که از همه دروازه‌های شهر به آن راه باشد.
در بازار سنتی اراک به سختی گم می‌شوید چراکه معماری آن به سبک متقارن بوده و راسته‌ها در تقارن با هم ساخته شده‌اند. حتی همه گوشه‌های این بازار با هم تقارن دارند و تقارن جلوه زیبایی به آن داده است. معماری سقف بلند بازار اراک علاوه بر زیبایی خود به گونه‌ای است که تابستان‌ها هوای خنکی در بازار جریان پیدا می‌کند و زمستان‌ها گرمای آفتاب را وارد دالان‌ها می‌کند. این بازار تقریباً ۳۰ تیمچه و راسته و چند صد مغازه دارد.

بازار بزرگ اصفهان

یکی دیگر از بازارهای زیبا و سنتی ایران که قدمتش به دوران صفویه برمی‌گردد، بازار قیصریه اصفهان است. یکی از ورودی‌های این بازار سنتی درست در قلب منطقه تاریخی شهر و در گوشه میدان نقش جهان دیده می‌شود. الحق که به درستی از اصفهان به عنوان مرکز هنر ایران یاد می‌شود؛ ظرف‌های مینیاتوری، صنایع دستی، قلم‌کاری‌ها و میناکاری‌های زیبای این بازار هر کسی را مجذوب خود می‌کنند و جلوه زیبایی از این هنر را برای همگان به نمایش می‌گذارند.
این بازار باعظمت و بزرگ متشکل از بخش‌های ضرابخانه، کاروانسرای شاهی، چارسوی بازار و نقارخانه است. در گذر از این بازار از مسجد جامع اصفهان می‌گذرید و در انتها به بازار عرب‌ها می‌رسید. بازار قیصریه اصفهان نیز همانند بیش‌تر بازارهای سنتی ایران در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و جایگاه ارزشمندی در طول تاریخ داشته و دارد. این بازار راسته‌ها و سراهای متعددی دارد و قدمت برخی از حجره‌های آن به ۴۰۰ سال پیش برمی‌گردد.

بازار سنتی یزد

اگر بازارگردی در بازارهای سنتی را دوست دارید، پیشنهاد می‌کنیم سری به اولین شهر خشتی جهان یعنی یزد بزنید. شهر یزد بهشتی برای علاقه‌مندان به تاریخ و بناهای سنتی است و چندین بازار تاریخی و قدیمی را در خود جای داده است. بازار سنتی یزد متشکل از بازارهای متعددی است که معروف‌ترین آن بازار خان است که قدمتش به دوره قاجاریه برمی‌گردد و طولانی‌ترین بازار یزد به حساب می‌آید. بازار زرگرها، مسگرها، بازار قیصریه و بازار حاجی قنبر از دیگر بازارهای این بازار سنتی هستند.
قدم زدن در دالان‌های سرپوشیده این بازار به خودی خود حال و هوای قشنگی دارد، چه برسد به اینکه با معماری‌های بی‌نظیری روبرو شوید و بناهای تاریخی زیادی را در گذر از این بازار تماشا کنید. بازار خان یزد از ۲ بخش شمالی- جنوبی و شرقی- غربی تشکیل شده و در مجموع ۱۵۳ باب مغازه در دل خود جای داده است. در راسته پارچه‌فروشان بازار خان راسته فرعی دیگری با عنوان بازار قیصریه وجود دارد که این بازار باشکوه‌تر به نظر می‌رسد و پارچه‌های اعیانی در آن به فروش گذاشته شده‌اند.

بازار وکیل شیراز

اگر عاشق معماری قدیمی بازارهای سرپوشیده هستید، حتماً سری به بازار وکیل شیراز بزنید. این بازار با اینکه به سبک معماری صفوی ساخته شده ولی اولین بار به دستور کریم خان زند و در دوران زندیه بنا شده است. این بازار هم در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و دارای تزئینات و نقاشی‌های زیبایی است که آن را به یکی از جاهای دیدنی شیراز تبدیل کرده است. بازار وکیل را در مجاورت مسجد و حمام وکیل پیدا می‌کنید. بخش عمده‌ای از این بازار به فرش‌فروشی و پارچه‌فروشی اختصاص یافته و البته صنایع دستی نیز در آن پیدا می‌شود.
بازار وکیل هم همانند بازارهای سنتی دیگر بخش‌های مختلفی دارد و هر کدام مربوط به صنف خاصی هستند. قدم زدن در بازار وکیل به شرطی که شلوغ نباشد، بسیار لذت‌بخش است. چراکه سقف بلندی داشته و هوای خنکی در آن جریان دارد. بی‌شک راسته فرش‌فروش‌ها چشم‌نوازترین فرش‌ها و قالی‌ها را در خود جای داده‌اند و تماشای رنگ و طرحشان دل می‌برد.

بازار بزرگ تبریز

زیباترین و معروف‌ترین بازار سنتی ایران بازار بزرگ تبریز است، جایی که به عنوان بزرگ‌ترین بازار سنتی سرپوشیده جهان شناخته می‌شود و به عنوان نماینده فرهنگ و تاریخ ایران در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این بازار سنتی حدود ۱ کیلومتر مربع مساحت دارد و روزگاری بخشی از شاه راه جاده ابریشم بوده است. بازار بزرگ تبریز متشکل از ۱۱ دالان، ۲۰ راسته، ۲۵ تیمچه، ۳۵ سرا، ۵۵۰۰ مغازه، مدرسه، مسجد، حمام و کاروان‌سرا است و همین راسته‌ها و دالان‌های مسقف با گنبدهای کوچک و بزرگ خود سالانه گردشگران زیادی را به خرید آنلاین بلیط هواپیما تبریز ترغیب می‌کند.
عظمت بازار بزرگ تبریز، معماری شاهکارش و رنگ و نگارهای کالاهای مختلفش به خصوص حجره‌های فرش و گلیم تیمچه مظفریه که طرح و نقششان چشم‌نواز و زیباست و شهرت جهانی دارد، ساعت‌ها شما را در دل خود نگه می‌دارد. در این بازار هر آنچه بخواهید پیدا می‌کنید، اگر راهتان به تبریز افتاد می‌توانید جزئیات مربوط به این بازار را در مطلب بازار تبریز سفرمارکت بخوانید.

بازار سنتی کرمانشاه

با رزرو تور کرمانشاه می‌توان در بازار سنتی کرمانشاه ساعت‌ها قدم زد و غرق در زیبایی وصف‌نشدنی بخش بخش آن شد. این بازار سنتی با معماری باشکوه و پارچه‌ها و خوراکی‌های لذیذش بازتاب متفاوتی از فرهنگ و هنر غرب ایران دارد. بازار سنتی کرمانشاه که امروزه تاریکه بازار خوانده می‌شود، از دل دوره قاجار به دنیای امروز راه پیدا کرده است. تاریکه بازار حدود ۱۵۰ سال پیش روزهای پررونقی را می‌گذراند و هیچ بازاری جلودارش نبود.
تاریکه بازار در بافت قدیمی شهر و محله فیض‌آباد واقع شده و حجره‌ها و مغازه‌های آن در طرف بازار و به صورت طولی روبه‌روی هم قرار گرفته‌اند. در کنار بازار، مسجد عمادالدوله و حمام شهبازخان هم واقع شده است. یکی از زیبایی‌های بازار سنتی کرمانشاه این است که کسبه‌هایش با لباس محلی در دکان خود حاضرند و با این کار چهره بازار را سنتی‌تر کرده‌اند. گفتنی است که تاریکه بازار هم به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بازار قم

اگر به دنبال معماری متفاوتی از بازارهای سنتی هستید به بازار سنتی قم بروید. این بازار با معماری باشکوهش هنر هنرمندان چیره‌دستی را به نمایش گذاشته است. با اینکه قسمتی از بناهای بازار قم به دوره سلجوقی و ایلخانی برمی‌گردد ولی بافت‌های بازار در دوره صفوی، قاجار و همچنین پهلوی ساخته و اضافه شده است. این بازار شامل ۲ بخش بازار نو و بازار کهنه است و بازار نو در زمان ناصرالدین‌شاه ساخته شده است. تیمچه بازار قم یکی از اثرهای ارزشمند معماری اسلامی به حساب می‌آید و دارای یکی از بزرگ‌ترین سقف‌های ضربی در کشور است.
وقتی وارد محوطه تیمچه می‌شوید، سبک متفاوتی از معماری سازه‌های کویری را می‌بینید که معماری شهر یزد را به یادتان می‌اندازد؛ نورهای زیبایی که از دریچه‌های متعدد روی سقف به داخل بازار می‌تابند، جلوه تماشایی به بازار می‌دهند و در عین حال هوای تازه از طریق این روزنه‌ها به داخل دالان‌ها جریان پیدا می‌کند. زائران بارگاه حضرت معصومه (س) و مسجد جمکران سوغاتی‌های خود را از این بازار خریداری می‌کنند.

بازار ری

یکی از بازارهایی که سرسختانه به زندگی و استقامت در برابر زمان ادامه می‌دهد، بازار سنتی ری است. می‌توانید هنگام زیارت شاه عبدالعظیم به گشت و گذار در این بازار بروید. قدمت بازار ری به ۵۰۰ سال پیش و دوره صفوی برمی‌گردد ولی قسمت‌هایی از آن در دوره قاجار بازسازی شده‌ است. این بازار که از خشت، گِل، آجر و گچ ساخته شده، امروزه به مرمت و بازسازی دوباره نیاز دارد. بازار ری در قسمت چهارسوق دارای گنبدی زیباست.
این بازار از ۲ راسته تشکیل شده که محل تلاقی آن‌ها چهارسوق است. محبوب‌ترین بخش این بازار، قسمت ادویه‌ها و داروهای گیاهی است. البته کالاها و خوراکی‌های خوشمزه‌ای با قیمت مناسب در این بازار پیدا می‌شوند. در مجاورت این بازار سنتی، بازار جدید و مدرنی با نام بازار بزرگ ری بنا شده و معماری آن با بازار سنتی هم‌خوانی دارد.

بازار سنتی کاشان

اگر به دنبال تماشای طرح‌های خلاقانه و تزئینات منحصربه‌فردی در معماری‌های سنتی هستید، به بازار سنتی کاشان بروید. کاشی‌کاری‌های این بازار را در کمتر بازار سنتی پیدا خواهید کرد. این بازار سنتی که از یادگارهای دوران صفوی و قاجار است به لیست آثار ملی ایران راهی پیدا کرده و سال‌هاست مشتاقان زیادی را به سوی خود جلب می‌کند. ابتدای بازار سنتی کاشان از خیابان بابا افضل و انتهای آن تا دروازه دولت کشیده شده است.
بازار سنتی کاشان به غیر از راسته‌ها و تیمچه‌هایش بناهای تاریخی همچون کاروانسرای میر پنج، مسجد میدان میرعماد، مسجد طمقاچی‌ها و مسجد بالا بازار را در خود جای داده است. در این بازار می‌توانید سوغاتی‌ها و عرقیجات باکیفیتی خریداری کنید و یا از لذت تماشای معماری بی‌نظیرش بهره‌مند شوید. گفته می‌شود که تیمچه امین‌الدوله و تیمچه ملک التجار بهترین قسمت‌های بازار سنتی کاشان هستند و بازدید از آن‌ها را نباید از قلم انداخت.

بازار سنتی قزوین

یکی دیگر از بازارهایی که معماری آن تقارن هندسی را به نمایش گذاشته، بازار سنتی قزوین است. بازاری که یکی از شاهکارهای معماری ایران به حساب می‌آید و تاریخ پرفراز و نشیبی را تا به امروز طی کرده است. با اینکه قدمت بازار قزوین به دوره صفویه و قاجاریه نسبت داده می‌شود ولی در اصل سابقه وجود آن به یک هزار سال می‌رسد و درست وقتی شاه طهماسب صفوی قزوین را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرد، بنای اولیه این بازار ساخته شد.
زیباترین قسمت این بازار سرای سعدالسلطنه آن است که از آن به عنوان بزرگ‌ترین کاروانسرای سرپوشیده جهان یاد می‌شود و در فهرست آثار ملی هم به ثبت رسیده است. کاشی‌کاری‌های این کاروانسرا بسیار زیبا و چشم‌نواز است. از دیگر بخش‌های جذاب این بازار می‌توان به بازار قیصریه اشاره داشت. در بازار بزرگ قزوین لباس‌های سنتی، آینه‌کاری‌های زیبا و هنر مینیاتور به فروش گذاشته شده است.

بازار سرپوشیده اردبیل

یکی دیگر از آثار ملی ایران و بازارهای سنتی، بازار بزرگ اردبیل است که رد پای آن در نوشته‌های قرن چهارم هم به چشم می‌خورد و روایتگر تاریخ کهن اردبیل است. البته بنای فعلی آن در قرن هفتم و هشتم ساخته شده و در دوره صفویه این بازار بسیار پررونق بوده است. این بازار بخش‌های مختلفی شامل بازار بقالان، قصابان، خراطان، سراجان، چاقو فروشان، کلاه‌دوزان، زرگران، مسگران و راسته‌ها و سراهای متعددی دارد و همچنین در داخل آن مسجد جامع و مسجد اعظم قرار دارند.
معماری بازار بزرگ اردبیل به سبک سنتی ایرانی- اسلامی بوده و طاق‌های جناقی، تویزه و گنبدهای ساده آجری بازار سنتی اردبیل به سبک زیبایی ساخته شده‌اند. با گشت و گذار در راسته‌ها و بازارچه‌های آن می‌توانید در کنار تماشای معماری اصیل آن صنایع دستی، ظروف مسی، حلوای سیاه اردبیل، ادویه و انواع سفالینه‌ها را بخرید و مطمئن باشید که نظیر قیمت‌های آن را جایی پیدا نمی‌کنید.

بازار سنتی همدان

یکی از بازارهایی که در طول تاریخ موقعیت استراتژیک ویژه‌ای داشته و در مسیر جاده ابریشم قرار داشته، بازار سنتی همدان است. اگر این بازار در زمان حمله مغول تخریب نمی‌شد، هم‌اکنون با یکی از قدیمی‌ترین بازارهای سنتی کشور روبرو بودیم. بخش‌های مختلف بازار همدان در دوره صفویه، قاجار و پهلوی ساخته شده است و بااین‌حال نماد تاریخ و تمدن این شهر به حساب می‌آید.
این بازار هم درست مثل بازارهای سنتی دیگر دارای سقف و گنبد است و متشکل از ۳۸ راسته و بازارچه، ۲۶ سرا و کاروان‌سرا است. این بازار چهره قدیمی و اصیل خود را حفظ کرده ولی اگر می‌خواهید زیباترین بخش بازار را ببینید به سرای میرزای آن بروید. راسته‌های بازار نخود بریزها، قنادها، صحاف خانه، کفش دوزخانه، صندوق سازها، چاقوسازها، شیشه‌فروش‌ها و بازار قیصریه از محبوب‌تری راسته‌های بازار سنتی همدان هستند.

بازار خوی

یکی دیگر از بازارهای گمنام و سنتی ایران بازار سنتی خوی است که در گذشته‌های دور و به گفته مورخان و جهانگردان یکی از زیباترین بازارهای ایران بوده است. این بازار با استناد به کتیبه موجود در گنجینه خوی در زمان شاه طهماسب ساخته شده و در دوران زندیه، افشاریه و قاجار هم تغییراتی در آن به وجود آمده است و به خاطر قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم بسیار پررونق بوده است. این میراث به جای مانده از دوران صفوی، معماری متناسب و هماهنگی دارد و با اینکه فاقد تزئینات کاشی‌کاری و گچ‌بری است ولی نظم هندسی آن بسیار منحصربه‌فرد است و جزء دیدنی‌های بی‌شمار این منطقه برای خریداران بلیط هواپیما خوی محسوب می‌شود.
این بازار هم در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و سیستم فاضلاب این بازار یکی از قدیمی‌ترین سیستم‌های فاضلاب ایران به شمار می‌رود. بازار خوی همانند دیگر بازارهای سنتی و قدیمی ایران دارای بناهایی همچون کاروانسراها، ائل حمامی، مسجد ملاحسن و مسجد حاج بابا بوده و راسته‌های متعدد و سرپوشیده‌ای در پلان مستطیلی خود جای داده است.

بازارهای ماهی‌فروشان

در اینجا به گروهی از بازارهای سنتی ایران می‌پردازیم که نه به دلیل معماری خاصشان، بلکه به دلیل سابقه تاریخی و اقتصادی‌شان دارای ارزش فرهنگی هستند. ایران به دلیل هم‌مرزی با دو منطقه آبی در شمال و جنوب، ارتباط فرهنگی خاصی با محصولات دریایی دارد و بازارهای ماهی و دیگر موجودات دریایی، در جنوب و شمال ایران دارای اهمیت فرهنگی-اجتماعی بالایی هستند. از جمله این بازارها می‌توان به بازار ماهی‌فروشان بندرعباس، بازار ماهی‌فروشان بوشهر، بازار ماهی‌فروشان خرمشهر، بازار ماهی کیش در محله عرب‌ها، بازار ماهی تنکابن، بازار ماهی محمودآباد، بازار ماهی‌فروشان هرمز و دیگر شهرهای بندری همچون ماهشهر و بندرانزلی و غیره اشاره کرد.

سخن آخر
برخی بازارهای سنتی ایران به شکل و فرم دیگری هستند و شبیه به بازارهایی که در این مقاله به آن‌ها پرداخته شد، نیستند. بازارهایی مثل بازارهای روز شمال، بازارهای سنتی جنوب، بازار سنتی چابهار که معمولاً به صورت روباز و در نقطه به نقطه شهر بساط می‌شوند و هر چیزی در آن‌ها پیدا می‌شود. بازدید از این بازارهای محلی نیز جذابیت‌های خود را دارد و می‌توان کالاهایی با مناسب‌ترین قیمت‌ها را از آنجا خرید. چنانچه تجربه بازدید از بازارهای سنتی دیگری را داشته‌اید، در پایان این مقاله و بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید.