۱۶ خانه تاریخی تبریز | راز پله های مارپیچ و راهروهای مخفی

تاریخ انتشار: ۲۱ مهر ۱۴۰۴

خانه های تاریخی تبریز ترکیبی از عمارت‌های دیدنی با معماری قاجار و پهلوی هستند و داستان‌های جذابی از مشروطه، فرهنگ و زندگی بزرگان تبریز را روایت می‌کنند. اگر می‌خواهید با معماری و تاریخچه مهم‌ترین بناهای تاریخی تبریز و نحوه دسترسی به این جاهای دیدنی تبریز آشنا شوید، تا انتها همراه ما باشید.

۱- خانه مشروطه تبریز

خانه مشروطه یکی از مهم‌ترین خانه های تاریخی تبریز و یادگار تاریخ معاصر ایران در اواخر دوره قاجار است. این خانه در سال ۱۲۴۷ شمسی به دست حاج ولی معمار و به سفارش حاج مهدی کوزه کنانی ساخته شد و در دوران انقلاب مشروطه پایگاه جلسات شخصیت‌هایی مانند باقرخان، ستارخان و ثقه‌الاسلام تبریزی بود. مساحت این بنای تاریخی تبریز حدود ۱۳۰۰ مترمربع است و شامل دو طبقه، ۱۲ اتاق و تالار بزرگ طنبی می‌شود. از سال ۱۳۷۵ این عمارت به یکی از موزه های تبریز تبدیل شد و اکنون آثار ارزشمندی مانند فرش مشروطه، ماوزر ستارخان، تندیس رهبران جنبش، دستگاه چاپ ژلاتینی و بیش از ۵۰۰ جلد کتاب تاریخی در خود جای‌داده است.

• آدرس خانه مشروطه تبریز: محله راسته کوچه، روبه‌روی مسجد جامع
• دسترسی: خط ۱ مترو ایستگاه میدان ساعت، BRT میدان ساعت یا ایستگاه چهارراه شهناز
• شماره تماس: ۰۴۱۳۵۲۵۶۳۲۳
• ساعت بازدید: نیمه اول سال از ساعت ۹ تا ۱۹:۳۰، نیمه دوم سال از ساعت ۹ تا ۱۷:۳۰

۲- خانه بهنام دانشکده معماری تبریز

خانه بهنام یا عمارت گنجه‌ای زاده تبریز، یادگار ارزشمند از اواخر دوره زندیه و اوایل قاجار یکی از معروف‌ترین بناهای تاریخی تبریز است که در زمان ناصرالدین‌شاه بازسازی شد. این بنای تاریخی تبریز در سال ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. عمارت بهنام با ۹۰۰ مترمربع مساحت شامل دو بخش اصلی و ییلاقی، دو حیاط اندرونی و بیرونی فضایی به نام طنبی با فت‌دری است که با شیشه‌های رنگی، گچ‌بری و نقاشی‌های چشم‌نواز تزیین شده است.

در خانه بهنام می‌توان ایوان‌های جنوبی و شمالی با ستون‌های بلند، حوض‌خانه با سقف گنبدی، هشتی خانه، مهتابی بدون سقف، ارسی کاری و تزیینات مقرنس را دید که هویت معماری قاجاری را به نمایش می‌گذارد. مطبخ، آشپزخانه تابستانی و حیاط‌های باصفا این عمارت تاریخی تبریز را برای اقامتی آرامش‌بخش آماده کرده است.

• آدرس خانه بهنام: خیابان مقصودیه، نرسیده به خیابان ارتش، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز
• مسیر دسترسی: ایستگاه های BRT شریعتی، BRT میدان ساعت، متروی میدان ساعت، متروی شهید محققی
• شماره تماس: ۰۴۱۳۵۵۳۹۲۰۱-۴
• ساعت بازدید: هر روز به جز تعطیلات رسمی از ساعت ۱۰ تا ۱۴ و ۱۶ تا ۱۸

۳- خانه تاریخی ستارخان تبریز

خانه تاریخی ستارخان یکی از خانه‌های تاریخی تبریز که مقر فرماندهی سردار ملی ایران در دوران انقلاب مشروطه بود. این خانه محل نشست‌ها و عملیات‌ مهمی علیه نیروهای روس و حکومت قاجار بوده است. بنای اولیه که متعلق به دوره قاجار بود در سال ۱۲۸۹ هجری شمسی به توپ بسته شد. ساختمان فعلی در دوره پهلوی اول بازسازی شد و با نمای آجری ساده، حوض کوچک در میانه حیاط، زیر زمین ۳۰۰ متری و ۶ حیاط وجود دارد. پلکان حیاط به دالان زیرزمین می‌رسد که در جنگ ۱۱ماهه محل عبور اسب‌ها به میدان چایی بوده است.

در حیاط این خانه قدیمی تبریز تابلوهای برنجی با طرح صحنه‌های نبرد و یک توپ جنگی قدیمی، فضای تاریخی بنا را تکمیل می‌کند. داخل خانه، عکس‌های قدیمی، سردیس ستارخان و یارانش، و اسناد ارزشمند مشروطه نگهداری می‌شود. خانه ستارخان در ۱۴ مهر ۱۳۸۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

• آدرس خانه ستارخان: محله امیرخیز، خیابان شمس تبریزی، کوچه ستارخان غربی، کاشی ۲۱
• دسترسی: خط ۱۱۶ اتوبوسرانی تبریز
• شماره تماس: ۰۴۱۳۵۲۳۶۴۵۴
• ساعت بازدید: هر روز به جز جمعه‌ها از ساعت ۸ تا ۱۴:۳۰

۴- خانه تاریخی نیکدل تبریز

خانه تاریخی نیکدل، نمونه شاخص معماری قاجار با رگه‌هایی از دوره زندیه در بین خانه های تاریخی تبریز است. هویت این بنای دو طبقه با دو حیاط اندرونی و بیرونی، ایوان ستون‌دار، گچ‌بری‌های اسلیمی و ارسی‌های رنگی شکل می‌گیرد. تندیس ابراهیم نیکدل، تاجر تبریزی و مالک خانه، در حیاط اصلی دیده می‌شود. حیاط بیرونی با باغچه و حوض سنگی بزرگ، از راهروی غربی به حیاط اندرونی وصل می‌شود. در این بنا زیرزمین با طاق قوسی و حوض‌خانه مرکزی، فضای خنک تابستانی ایجاد کرده است.

خانه نیکدل در ۱۴ مرداد ۱۳۸۲ ثبت ملی شد و پس از مرمت در سال ۱۳۹۱ به روی عموم مردم باز شد. برخی منابع، این بنا را محل اقامت موقت ستارخان می‌دانند. امروزه این خانه به‌عنوان گالری، مجموعه‌ای از وسایل وارداتی صاحب‌خانه شامل چرخ‌خیاطی ژاپنی و دوربین عکاسی قدیمی تا فانوس تاریک‌خانه و اشیای نوستالژیک قاجار را نشان می‌دهد.

• آدرس خانه نیکدل: خیابان امام خمینی، خیابان مقصودیه، پلاک ۷
• دسترسی: ایستگاه مترو میدان ساعت، ایستگاه BRT تربیت
• ساعت بازدید: از ساعت ۸ تا ۱۸
• اینستاگرام: nikdel_tabriz

۵- خانه حریری تبریز

خانه حریری از خانه های قدیمی تبریز مربوط به دوران قاجار است که در مسیر قدیم جاده ابریشم قرار دارد. محمد آقا حریری، تاجر و مشروطه‌خواه تبریزی، این بنا را برای نمایش شکوه و ثروت خود ساخت. این عمارت تاریخی در تبریز دارای دو بخش اندرونی و بیرونی است که هر دو رو به قبله هستند. حیاط اصلی با حوض فیروزه‌ای و باغچه گل‌کاری شده، در مرکز مجموعه است. نمای آجری، ایوان‌های ستون‌دار، سقف‌های نقاشی شده با داستان‌های اساطیری و قرآنی و مقرنس‌کاری معماری این بنا را تشکیل می‌دهد.

خانه حریری با زیربنای ۲۵۰۰ متری در سال ۱۳۷۷ به ثبت ملی رسید و امروزه در بخش اندرونی، موزه مطبوعات تبریز فعال است و ابزار چاپ و نشریات قدیمی را نمایش می‌دهد.

• آدرس خانه حریر: خیابان تربیت، کوچه نورهاشمی، پلاک ۱۳۲
• دسترسی: مترو میدان ساعت، BRT میدان ساعت، ایستگاه اتوبوس بازار بزرگ
• ساعت بازدید: از ساعت ۹ تا ۱۹

۶- خانه حیدرزاده تبریز

خانه حیدرزاده از نمونه‌های شاخص معماری قاجار است. قدمت این بنا حدود ۱۳۰ سال و معمارش حاج حبیب لک بوده است. بنای دو طبقه با مساحت ۹۰۰ مترمربع، دو حیاط اندرونی و بیرونی دارد که تالار مرکزی با ارسی‌های چوبی و رنگی، آن‌ها را جدا می‌کند. خانه حیدرزاده در سال ۱۳۷۸ ثبت ملی و در سال ۱۳۸۰ مرمت شد و به مرکز اطلاع‌رسانی گردشگری استان تبدیل گردید. بخش‌های اصلی این عمارت تاریخی تبریز، شامل ایوان‌ها، ستون‌ها، گچ‌بری شاه‌نشین، طاق‌های چهاربخشی حوضخانه و شیشه‌های رنگی هستند که یادآور زندگی پرشور گذشته است.

• آدرس خانه حیدرزاده: خیابان امام، کوی مقصودیه، پشت عمارت شهرداری
• دسترسی: مترو میدان ساعت، BRT میدان ساعت
• ساعت بازدید: از ساعت ۸ تا ۱۴

۷- خانه اردوبادی موزه اسناد آذربایجان تبریز

خانه اردوبادی یا موزه اسناد آذربایجان بین سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۰ در دوره پهلوی اول ساخته شده است. این بنا سه‌طبقه و ۱۶۰۰ متر مربع وسعت دارد. تنها خانه تاریخی تبریز با نمای ترکیبی آجر و سنگ تراکیت معدن اسپراخون است. نخستین مالک بنا، دکتر موسی بیگ، بخشی از بنای این خانه تاریخی تبریز را به کلینیک تبدیل کرد که در جنگ جهانی دوم به کنسولگری عراق واگذار و با اشغال روش‌ها تعطیل گردید. در ادامه دکتر اردوبادی آن را خرید و به کلینیک بیماران روانی تغییر کاربری داد. در دهه پنجاه به چاپخانه و در سال ۱۳۷۸ با شماره ۲۴۹۹ ثبت ملی شد و به مرکز اسناد ملی شمال غرب کشور پیوست.

• آدرس خانه اردوبادی: خیابان ارتش جنوبی، روبه‌روی عمارت شهرداری، پلاک ۸۴
• دسترسی: مترو میدان ساعت، BRT میدان ساعت و بیمارستان بهبود
• ساعت بازدید: بازدید عمومی آزاد نیست

۸- خانه امیرنظام گروسی تبریز

خانه امیرنظام گروسی تبریز، یادگاری از دوره ناصرالدین‌شاه قاجار است. این عمارت دارای ۳۰۰۰ مترمربع مساحت و ۱۵۰۰ مترمربع زیربنا است. خانه گروسی دارای دو بخش اندرونی و بیرونی، ایوان سراسری با ۱۶ ستون بلند، پنجره‌های ارسی رنگی، و تزیینات گچ‌بری و آیینه‌کاری نفیس است که معماری قاجار را به نمایش می‌گذارد. پس از سال‌ها تغییر کاربری، در ۱۳۷۰ سازمان میراث‌فرهنگی آن را خرید و پس از مرمت، در ۱۳۸۵ به موزه قاجار تبریز تبدیل کرد.

در این موزه تالارهای متعددی از جمله تالار سکه، آبگینه و چینی تا تالار موسیقی و خاتم قرار دارد. زیرزمین عمارت نیز با حوض‌خانه و تالارهای اسلحه، سنگ، و رجال تاریخی آثار تاریخی و ارزشمند زیادی در خود جای داده‌اند.

• آدرس خانه امیرنظام گروسی تبریز: محله ششگلان، کنار بیمارستان کودکان، پشت مدرسه شیخ عطار
• دسترسی: مترو ایستگاه ششگلان، اتوبوس ایستگاه سید حمزه
• شماره تماس: ۰۴۱۳۵۲۳۶۵۶۸
• ساعت بازدید: از ساعت ۹ تا ۱۸
• اینستاگرام:qajar_.museum

۹- خانه استاد شهریار تبریز

خانه استاد شهریار تبریز، سومین و آخرین منزل این شاعر بزرگ یکی از خانه های تاریخی تبریز است که در سال ۱۳۴۷ خریداری شد و وی ۲۰ سال در آن زندگی کرد. این خانه دو طبقه با زیربنای ۲۵۰ متر مربع، فضایی ساده دارد. خانه استاد در سال ۱۳۶۷، توسط شهرداری تبریز و همکاری خانواده وی به موزه ادبی تبریز تبدیل شد. این موزه از سال ۱۳۷۰ بازگشایی شده و می‌توانید در فضای آن بیش از ۵۰۰ اثر ارزشمند شامل دستخط‌ها، نسخه قرآنی به خط نسخ، سه‌تار شخصی، لوازم زندگی و هدایای داخلی و خارجی را ببینید.

• آدرس خانه استاد شهریار: خیابان ارتش جنوبی، محله مقصودیه، کوچه مقصودیه، پلاک ۲۱
• دسترسی: ایستگاه مترو میدان ساعت
• ساعت بازدید: از ساعت ۷:۳۰ تا ۱۴:۳۰ و ۱۵ تا ۱۹

۱۰- خانه هدایای پادشاهان تبریز

برج خلعت پوشان یا خانه هدایای پادشاهان، از بناهای تاریخی تبریز در دوره قاجار است. این برج در میان باغی تشریفاتی ساخته شد و محلی برای اعطای خلعت، نشان و هدایا از سوی شاه به مقامات آذربایجان بود. بنای سه‌طبقه برج خلعت پوشان تبریز با پلان ۱۶ ضلعی و قطر ۹/۵ متر، شامل دو طبقه مسقف با سقف‌های گنبدی و یک‌طبقه مهتابی بدون سقف است که مراسم اصلی در آن برگزار می‌شد. آخرین مراسم خلعت‌پوشی اینجا در سال ۱۳۳۰ انجام شد. این مجموعه اکنون در دست دانشکده کشاورزی است و در گذشته بخشی از جاده تاریخی ابریشم و مسیر کاروان‌های تهران به تبریز بود.

• آدرس خانه هدایای پادشاهان تبریز: ۵ کیلومتری مرکز شهر، جنوب محله کرکج، جاده تبریز–باسمنج، کنار رودخانه چایی
• ساعت بازدید: نیازمند هماهنگی و اخذ مجوز از دانشگاه تبریز

۱۱- خانه صرافلار (موزه سفال) تبریز

خانه صرافلار، معروف به خانه سفال تبریز، از یادگارهای قاجار و اوایل پهلوی در بین خانه های قدیمی تبریز است. این بنا در سال ۱۳۷۴ توسط میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی خریداری و پس از مرمت، به موزه آموزشگاه زنده سفالگری تبدیل شد. حیاط مرکزی با حوض فیروزه‌ای و باغچه‌های سرسبز، در کنار نمای سفید بنا با ستون‌های گچ‌بری شده، جلوه خاصی به این عمارت داده است.

در این خانه تاریخی تبریز می‌توانید آثار استادان عباس و احمد قابچی و فریده تطهیری مقدم را تماشا کنید. موزه با نمایش تمام مراحل ساخت سفال، از خاک‌گیری تا پخت در کوره، عنوان «موزه زنده سفال» را گرفته است. طبقه همکف ویژه آثار و زیرزمین محل کارگاه آموزشی است. این مجموعه در ‍۱۷ اسفند ۱۳۸۱ به فهرست آثار ملی اضافه شد.

• آدرس خانه صرافلار: خیابان شمس تبریزی، ایستگاه گرو، کوچه صرافلار، کوچه شهید نوروزی، پلاک ۱۰۰
• دسترسی: ایستگاه اتوبوس گرو
• شماره تماس: ۰۴۱۳۵۲۴۲۴۵۸
• ساعت بازدید: از ساعت ۹ تا ۱۷
• اینستاگرام: tabriz_live_museum_of_pottery

۱۲- خانه پروین اعتصامی تبریز

خانه پروین اعتصامی، زادگاه بانوی بزرگ شعر ایران در دسته خانه های تاریخی تبریز قرار می‌گیرد. این خانه تاریخی در تبریز با قدمتی از دوران پهلوی اول در سال ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۰ ساخته شد و پروین تا ۷ سالگی در این خانه زندگی می‌کرد. این عمارت دارای ۱۳۰۰ متر مربع مساحت است که ۹۲۰ متر آن به خیاطی بزرگ با حوض مرکزی اختصاص دارد. وجود تنور نان‌پزی کشف‌شده در مرمت‌ها و حوض‌خانه با سقف کلیل آذری در زیرزمین، حال‌وهوای زندگی ایرانی را در این عمارت تاریخی تبریز ایجاد می‌کند. خانه ۲ طبقه پروین اعتصامی در سال ۱۳۸۵ به همت سازمان میراث‌فرهنگی خریداری و مرمت شد. امروزه این بنا به‌عنوان مرکز دائمی نمایشگاه‌های فرهنگی و هنری اداره کل میراث‌فرهنگی استان استفاده می‌شود. این بنا در ۲۸ اسفند سال ۱۳۸۵ به‌عنوان آثار ملی ثبت شده است.

• آدرس خانه پروین اعتصامی: خیابان عباسی، جنب مسجد میرآقا، کوچه ساوجبلاغی، پلاک ۶
• دسترسی: ایستگاه اتوبوس اول عباسی در ششگلان
• ساعت بازدید: از ساعت ۹ تا ۱۴

۱۳- خانه‌ لاله ای تبریز

خانه تاریخی لاله تبریز با قدمتی از اوایل دوره پهلوی اول، نمونه شاخصی از معماری شهری آن زمان است. بتا در دو طبقه با ستون‌ها و سرستون‌های گچ‌بری ساخته شده است. این ساختمان ابتدا به فتحعلی اوف تعلق داشت و در سال ۱۳۵۰ حاج حسین لاله‌ای آن را خریداری کرد. در اوایل دهه هفتاد، خانه به سازمان میراث‌فرهنگی واگذار و به «دفتر پژوهش‌های تاریخی یحیی ذکا» تبدیل شد. خانه در حال حاضر متعلق به یحیی ذکا است که وی از پژوهشگران برجسته و یکی از بنیان‌گذاران موزه در ایران بود. خانه لاله‌ای در ۲۰ آذر ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

• آدرس خانه‌ لاله ای: خیابان ارتش جنوبی، کوچه صدر
• دسترسی: ایستگاه اتوبوس خیابان ارتش جنوبی

۱۴- خانه علی مسیو تبریز

خانه علی مسیو یکی از عمارت های تاریخی تبریز در دوره قاجار و یکی از پایگاه‌های فعال انقلاب مشروطه است. این خانه تاریخی در تبریز محل برگزاری جلسات پنهانی بوده و قسمت‌هایی مانند تونل‌های فرار، زیرزمین‌های مخفی و محل نگه‌داری اسب داشته است. بنا دارای دو حیاط متصل با ورودی کوچک است که حیاط بزرگ‌تر یک حوض مرکزی دارد. این ساختمان در ۱۴ مرداد ۱۳۸۲ ثبت ملی شد.

علی تبریزی، مشهور به علی مسیو، بازرگان باتجربه و از رهبران فکری مشروطه در آذربایجان شرقی، مالک خانه بود. موزه فعلی، اسلحه و کلت کمری، تصاویر مبارزان، دست‌نوشته‌ها و بریده‌روزنامه‌های دوره مشروطه را در خود جای داده است.

• آدرس خانه علی مسیو تبریز: خیابان ارتش جنوبی، کوچه صدر، بن‌بست ختایی‌ها، پلاک ۵۰
• دسترسی: ایستگاه‌های اتوبوس خیابان ارتش جنوبی
• ساعت بازدید: از ساعت ۹ تا ۱۴

۱۵- خانه شربت اوغلی تبریز

خانه شربت اوغلی از باشکوه‌ترین خانه های تاریخی تبریز در دوره قاجار است. این عمارت ۱۵۰۰ مترمربع مساحت و ۱۳۰۰ مترمربع زیربنا در سه‌طبقه دارد. خانه شربت اوغلی تبریز دارای دو حیاط شمالی و جنوبی است که با هشتی، دالان آجری و ورودی‌های مجزا به‌هم متصل می‌شوند.

مالک اولیه خانه، تاجری برجسته در زمینه فرش بود و در سال ۱۳۶۹ شهرداری تبریز این بنا را خریداری کرد. پس از مرمت توسط سازمان میراث‌فرهنگی، عمارت شربت اوغلی به مکان فرهنگسرای تبریز و مرکز ایران‌شناسی تبدیل شده است. این بنا در ۶ اسفند ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

• آدرس خانه شربت اوغلی: درب سرخاب، کوچه ۸ متری فرهنگسرای تبریز
• ساعت بازدید: از ساعت ۷:۳۰ تا ۱۴:۳۰

۱۶- خانه امیرکبیر تبریز

یکی از عمارت های قدیمی تبریز که یادگاری ارزشمندی از اوایل دوران قاجار در زمینی به مساحت تقریبی ۳۰۰۰ متر مربع است. این بنای دو طبقه با یک زیرزمین، محل زندگی و کار میرزا محمدتقی خان فراهانی، صدراعظم ناصرالدین‌شاه، در زمان حضورش در تبریز بود. خانه با ترکیب معماری ایرانی اروپایی، آجرکاری و کاشی‌کاری ظریف، حیاط بزرگ و کتیبه تاریخی شکوه خاصی دارد. این بنا در سال‌‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۹۲ بازسازی شده است و اکنون در حیاط این خانه، مجسمه برنزی از امیرکبیر به ارتفاع ۲.۲ متر اثر جعفر نجیبی وجود دارد.

فضای داخلی خانه امیرکبیر با آیینه‌کاری، گچ‌بری، نقاشی‌های دیواری و فرش‌های نفیس تزیین شده است. امروزه این مکان به‌عنوان موزه‌ای برای نگهداری از اسناد، کتاب‌ها، لباس‌ها و وسایل شخصی امیرکبیر است و می‌توانید به‌صورت رایگان از آن بازدید کنید.

• آدرس خانه امیرکبیر تبریز: منطقه ۴، خیابان امیرکبیر
• ساعت بازدید: از ساعت ۹ تا ۱۷

سخن پایانی

بازدید از بناهای تاریخی تبریز فرصتی برای آشنایی با معماری اصیل ایرانی به‌ویژه در دوران قاجار و پهلوی است. تنوع سبک‌ها و کاربری‌های مختلف خانه های تاریخی تبریز روایت‌های پرشور این شهر را نشان می‌دهند. بازدید از عمارت های تاریخی تبریز را در برنامه خود قرار دهید تا شناخت شما از فرهنگ و هویت آذربایجان عمیق‌تر شود.