خانه های تاریخی تهران | ۱۰ بنای باستانی زیبا در پاییز

تاریخ انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۴

در دل شهر تهران هنوز ده‌ها خانه تاریخی پنهان شده که داستان‌هایی از زندگی رجال، هنرمندان و بزرگان تاریخ این شهر را روایت می‌کنند؛ از عمارت مسعودیه و خانه دبیرالملک گرفته تا عمارت تیمورتاش، خانه ناصرالدین میرزا، خانه شقاقی، باغ عمارت عین‌الدوله و خانه سیمین دانشور و جلال آل‌احمد، هر کدام بخشی از هویت تاریخی پایتخت را شکل داده‌اند. در این مقاله معروف ترین خانه های تاریخی تهران را با جزییات، آدرس و راه‌های دسترسی به آن‌ها معرفی می‌کنیم.

۱- خانه تاریخی مقدم

خانه موزه مقدم یکی از ارزشمندترین خانه های تاریخی تهران است که قدمت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد. این بنا در ابتدا محل سکونت «محمدتقی‌خان احتساب‌الملک» از رجال دوره قاجار بود و بعدها به فرزند او، «محسن مقدم» استاد باستان‌شناسی و از بنیان‌گذاران دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، رسید. محسن مقدم به همراه همسرش «سلما کویومجیان» از سال ۱۳۱۵ شمسی در این خانه زندگی کردند. علاقه شخصی آن‌ها به حفظ میراث فرهنگی ایران سبب شد که مجموعه‌ای کم‌نظیر از اشیای تاریخی شامل پارچه‌ها، تابلوهای نقاشی، سفالینه‌ها، شیشه‌جات، مسکوکات، مهرها، اسناد و قطعات سنگ و کاشی در این خانه گردآوری و نگهداری شود.

این بنا در سال ۱۳۵۱ همراه با تمامی اشیای ارزشمند موجود در آن به دانشگاه تهران واگذار شد و پس از درگذشت محسن مقدم در سال ۱۳۶۶ و همسرش در سال ۱۳۶۹، تولیت آن به‌طور کامل در اختیار دانشگاه قرار گرفت. خانه موزه مقدم در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و امروز همه‌روزه (به‌جز دوشنبه‌ها و تعطیلات رسمی) از ساعت ۱۰ تا ۱۷ پذیرای بازدیدکنندگان است.

• نشانی: خیابان امام خمینی، بعد از خیابان شیخ هادی، جنب بانک ملت، پلاک ۲۵۱
• بهای بلیط: برای شهروندان ۳۰ هزار تومان، بهای بلیت برای گردشگران خارجی ۲۰۰ هزار تومان
• ساعت بازدید: موزه از ۹ تا ۱۶، محوطه از ۹ تا ۱۸
• مسیر دسترسی: موزه بین ایستگاه مترو حسن‌آباد و دانشگاه امام علی خط دو (صادقیه–فرهنگسرا) است. همچنین اتوبوس خط راه‌آهن–پارک وی یا راه‌آهن–تجریش گزینه دیگری برای رسیدن به موزه است.

۲- خانه تاریخی کاظمی

خانه موزه سرای کاظمی در محله قدیمی چاله‌میدان و نزدیک امامزاده یحیی قرار گرفته است. این عمارت تاریخی با مساحتی بیش از ۲ هزار متر مربع و قدمتی نزدیک به یک قرن، نمونه‌ای از معماری دوران قاجار در تهران است. سرای کاظمی در ابتدا به میرزا سید کاظم تفرشی تعلق داشت؛ شخصیتی سیاسی در دوره قاجار که بعدها در زمان ناصرالدین شاه سمت اصطبل‌دار سلطنتی را بر عهده داشت. ساخت بنا در همان دوران آغاز و در اوایل حکومت پهلوی تکمیل شد.

در طراحی آن، الگوی خانه‌های سنتی ایرانی رعایت شده و بخش‌هایی همچون بیرونی، اندرونی، شاه‌نشین، مطبخ و حتی آب‌انبار و بادگیر برای آن پیش‌بینی شده بود. با گذر زمان، تنها قسمت شاه‌نشین باقی مانده که شامل یک طبقه زیرزمین، یک طبقه همکف و دو حیاط در شمال و جنوب بنا است. یکی از شاخص‌ترین جلوه‌های این خانه، پنجره‌ها و درهای ارسی با شیشه‌های رنگین است که هنوز هم زیبایی بنا را دوچندان می‌کند. امروزه این عمارت تاریخی با عنوان خانه موزه تهران قدیم شناخته می‌شود. در فضای آن بخش‌های متنوعی همچون موزه مردم‌شناسی، موزه مشاهیر، نگارخانه، تماشاخانه و کتابخانه وجود دارد.

• نشانی: خیابان ۱۵ خرداد، کوچه ابوالقاسم شیرازی، کوچه امامزاده یحیی، پلاک ۶۶
• شماره تلفن: ۰۲۱۳۳۵۴۶۷۱۶
• ساعات بازدید: تمامی روزهای هفته به غیر از دوشنبه‌ها و ایام تعطیل از ساعت ۹ صبح الی ۱۸ عصر
• هزینه بلیط: رایگان
• مسیر دسترسی: ایستگاه ۱۵ خرداد و بهارستان، نزدیک‌ترین ایستگاه‌های مترو به خانه کاظمی با فاصله ۱۰ دقیقه هستند. می‌توانید با اتوبوس به میدان بهارستان بروید، به سمت چهارراه سیروس تاکسی بگیرید و در نهایت به خانه کاظمی برسید. یا با بی‌آر‌تی خاوران‌ – آزادی خود را به میدان قیام رسانده و از آن‌جا به خانه کاظمی بروید.

۳- خانه موتمن الاطبا

خانه موتمن‌الاطبا یکی از خانه های تاریخی تهران در دل بافت قدیمی شهر است که قدمتش به دوره قاجار بازمی‌گردد. این عمارت اولین خانه سه‌طبقه تهران است و سازنده و مالک آن، «میرزا زین‌العابدین‌خان دنبلی ضرابی» ملقب به موتمن‌الاطبا بود؛ پزشکی سرشناس و جراح برجسته‌ای که به‌عنوان طبیب مخصوص ناصرالدین‌شاه و نخستین فارغ‌التحصیل دارالفنون شناخته می‌شد. پس از درگذشت موتمن‌الاطبا، این خانه در سال ۱۲۸۷ شمسی به پسرش «حسین‌قلی‌خان» رسید و سال‌ها بعد نیز آخرین نواده خانواده، «زین‌العابدین موتمن» تا سال ۱۳۸۴ در آن زندگی کرد. به درخواست و رضایت او این عمارت در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت.

در حال حاضر بخش‌هایی از این خانه تاریخی از جمله حمام اختصاصی و باغ وسیعش از بین رفته اما هنوز معماری چشم‌نواز و اصیل آن باقی مانده است. همین ویژگی‌ها سبب شده تا این خانه به یکی از محبوب‌ترین لوکیشن‌ها برای عکاسی و فیلم‌برداری تبدیل شود؛ مثل سریال پرطرفدار «شهرزاد» که بخشی از داستان خود را در همین خانه فیلمبرداری شده است. از سال ۱۳۹۸ این عمارت تاریخی به روی بازدیدکنندگان  باز است و امکان عکاسی در فضای آن، حتی با لباس‌های سنتی قاجاری برای علاقه‌مندان فراهم است.

• نشانی: میدان بهارستان، خیابان پامنار، رو‌به‌روی مسجد آیت‌الله کاشانی، بن‌بست موتمن الاطبا، پلاک ۱۳
• هزینه بلیط: ۱۰۰ هزار تومان
• ساعات بازدید: هر روز از ساعت ۱۰ تا ۱۷
• مسیر دسترسی: از ایستگاه مترو بهارستان وارد خیابان ابن‌سینا شوید و خود را به خیابان امیرکبیر و خیابان پامنار برسانید. کمی که در خیابان پامنار به‌سمت پایین بروید، مسجد کاشانی و بن‌بست موتمن الاطبا را خواهید دید.

۴- خانه سلطان بیگم

عمارت سلطان بیگم یکی از خانه‌های شاخص قاجاری در تهران است که حدود دو قرن قدمت دارد. این بنا به «سلطان بیگم شجاعی» یکی از زنان خاندان قاجار تعلق داشت که برخی منابع او را خواهرزن احمدشاه و همسر محمدرضا شجاع‌الممالک، تفنگدارباشی سلطنت معرفی کرده‌اند. شاخص‌ترین بخش عمارت سلطان بیگم، تالار آینه است که هنوز تغییر نکرده است. در اطراف این تالار، بادگیرهایی تعبیه شده‌اند که کارکرد سرمایشی داشتند. آینه‌کاری‌های ظریف به اشکال مقرنس و قطاربندی، در کنار نقش‌های طبیعت بر دیوارها، سقف‌ها و درهای چوبی نقاشی‌شده فضایی چشم‌نواز و باشکوه ساخته‌اند.

شهرداری تهران در دهه ۷۰ شمسی این عمارت ارزشمند را خریداری کرد و امروز این مجموعه با نام «خانه موزه بازار تهران» زیر نظر سازمان فرهنگی هنری شهرداری فعالیت می‌کند. نام این خانه در فهرست «۱۰۰۱ کتابخانه ارزشمند جهان که باید پیش از مرگ دید» به انتخاب فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری (IFLA) قرار گرفته است.

• نشانی: خیابان امیرکبیر، کوچه ناظم‌الاطباء جنوبی، کوچه حشمتی، کوچه کمالی واقع
• ساعات بازدید: هر روز به غیر از جمعه و تعطیلات رسمی از ساعت ۸:۳۰ تا ۱۷، روزهای پنج شنبه از ۹ تا ساعت ۱۳
• مسیر دسترسی: نزدیکترین ایستگاه مترو، امام خمینی است. پایانه تاکسیرانی میدان امام خمینی هم استفاده از خطوط تاکسی را برای شما فراهم می‌کند.

۵- خانه دبیرالملک

عمارت دبیرالملک در محدوده چهارراه سرچشمه تهران قرار دارد و از بناهای تاریخی دوره قاجار به شمار می‌رود. این خانه متعلق به «میرزا محمدحسین‌خان فراهانی» ملقب به دبیرالملک بود که در آن دوره سمت‌هایی مانند مستوفی دربار ناصرالدین‌شاه، وزیر داخلی و حاکم اراک را بر عهده داشت. این بنا نمونه‌ای از معماری قاجاری با تأثیرپذیری از سبک اروپایی است. طراحی عمارت به صورت متقارن انجام شده و شاه‌نشین در مرکز قرار دارد، در حالی که سایر اتاق‌ها با نظم مشخصی در دو سوی آن ساخته شده‌اند.

این الگوی تقارن در جزئیات دیگری مانند پنجره‌ها، درها و حتی راه‌پله ورودی نیز قابل مشاهده است. عمارت دبیرالملک در اسفند ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت و پس از آن، طی سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ با سفارش شهرداری منطقه ۱۲ تهران بازسازی شد. این خانه ابتدا به‌عنوان مرکز کارآفرینی مورد استفاده قرار گرفت و در سال ۱۳۹۲ با تشکیل انجمنی به نام «اوقات فراغت» و همکاری شهرداری، با کاربری جدیدی تحت عنوان «خانه فراغت دبیرالملک» افتتاح شد. در حال حاضر فضاهایی مانند سالن شاه‌نشین، اتاق فرار، اتاق تنهایی، اتاق سینما، استودیو، کارگاه و اتاق بازی در این مجموعه فعال هستند.

• نشانی: میدان بهارستان، پایین‌تر از چهارراه سرچشمه، کوچه قوام‌الحضور، خیابان جاویدی، کوچه فخرالملک (حنیف‌نژاد)
• ساعت بازدید: از ۱۰ صبح الی ۱۷ عصر
• مسیر دسترسی: در ایستگاه مترو میدان بهارستان پیاده شوید، به سمت خیابان مصطفی خمینی (به سمت جنوب) پایین تر از چهارراه سرچشمه حرکت کنید و در نهایت وارد کوچه شهید نصرالهی، کوچه حنیفی نژاد شوید.

۶- خانه تاریخی تیمورتاش

قدمت خانه تیمورتاش به حدود ۱۶۰ سال پیش می‌رسد و امروزه در محوطه دانشگاه جنگ واقع شده است. این بنای تاریخی تهران در مهرماه ۱۳۸۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و اکنون با عنوان «موزه جنگ» فعالیت می‌کند. مالک اولیه عمارت «عبدالحسین تیمورتاش» ملقب به سردار معززالملک و سردار معظم خراسانی بود؛ فردی بانفوذ که به‌عنوان نخستین وزیر دربار پهلوی شناخته می‌شود. او در دوره احمدشاه قاجار در این خانه ساکن شد و پس از ورود به دربار پهلوی، ملک را از «سردار محتشم بختیاری» خریداری کرد.

پس از کشته شدن تیمورتاش در سال ۱۳۱۲ و مصادره اموالش، این خانه به دستور رضا شاه در اختیار ارتش قرار گرفت و مدتی بعد دانشگاه جنگ در این محل شکل گرفت. این عمارت دو طبقه با معماری تلفیقی از سبک ایرانی و روسی ساخته شده است. نمای آجری، آینه‌کاری‌ها، گچ‌بری‌ها، درهای چوبی و پنجره‌های رنگی، آن را به نمونه‌ای شاخص از خانه های تاریخی تهران تبدیل کرده است.

در موزه جنگ مجموعه‌ای گسترده از آثار نظامی شامل انواع سلاح‌های سرد و گرم از دوره صفوی تا پهلوی، ساعت‌های شمسی، ماکت ناوهای جنگی، تانک، هواپیما، هلی‌کوپتر، کشتی و خودروهای نظامی وجود دارد. همچنین اشیایی همچون خنجرها و قمه‌های قاجاری، شمشیر و سرنیزه‌های فولادی، کلاه‌خود، زره و یک توپ‌انداز اهدایی از امپراتوری روسیه به عباس میرزا (فرزند فتحعلی‌شاه قاجار) نیز در این موزه نگهداری می‌شود. در بخش زیر زمین این خانه تاریخی تهران هم یک کافه ایجاد شده است که بازدیدکنندگان می‌توانند برای استراحت و صرف نوشیدنی از آن استفاده کنند.

• نشانی: خیابان کارگر جنوبی، میدان پاستور، روبه‌روی مترو میدان حر، داخل دانشگاه جنگ
• ساعت بازدید: روزهای دوشنبه از ساعت ۱۴ تا ۱۸ و جمعه از ساعت ۹ صبح تا ۱۷، ‌تعطیلات نوروز و برخی از تعطیلات رسمی
• مسیر دسترسی: ایستگاه متروی میدان حر در خط دوم (فرهنگسرا-صادقیه) دقیقا رو‌به‌روی مجموعه است.

۷- عمارت مسعودیه

یکی از باشکوه‌ترین خانه های تاریخی تهران که هنوز ردپای عظمت دوران قاجار را در خود دارد، عمارت مسعودیه است. این عمارت که در میانه‌های دهه ۱۲۵۰ شمسی و به فرمان ظل‌السلطان، فرزند ناصرالدین‌شاه ساخته شد، از بزرگ‌ترین و مجلل‌ترین بناهای تهران به شمار می‌رود. مجموعه مسعودیه وسعتی نزدیک به چهار هزار متر مربع دارد و شامل بیش از ۱۰ بنای شاخص است؛ از جمله عمارت دیوان‌خانه، عمارت سردر، عمارت مشیرالدوله، سفره‌خانه و حوض‌خانه. هرکدام از این بخش‌ها یادگاری ارزشمند از معماری و هنر قاجاری است که در کنار هم مجموعه‌ای تاریخی و فرهنگی بی‌همتا را شکل داده‌اند.

عمارت مسعودیه محل شکل‌گیری نخستین کتابخانه ملی و نخستین موزه ملی کشور بوده و امروز نیز به‌عنوان یکی از محبوب‌ترین جاذبه‌های گردشگری تهران شناخته می‌شود. این بنای ارزشمند در سال ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و حالا به‌عنوان یکی از مقاصد دیدنی پایتخت، بازدیدکنندگان بسیاری را به سوی خود جذب می‌کند.

• نشانی: میدان بهارستان، ضلع جنوب غربی خیابان اکباتان
• ساعات بازدید: شنبه تا چهارشنبه از ۹ تا ۱۶
• مسیر دسترسی: از ایستگاه متروی ملت با کمی پیاده‌روی به مجموعه می‌رسید، ایستگاه بهارستان هم در فاصله کوتاهی از عمارت قرار دارد. اگر از اتوبوس استفاده کنید، در ایستگاه ملت پیاده شوید و مسیر خیابان ملت تا تقاطع خیابان اکباتان را ادامه دهید تا به عمارت مسعودیه برسید.

۸- خانه کوشک شقاقی

خانه شقاقی که با نام عمارت کوشک نیز شناخته می‌شود، یکی از بناهای تاریخی تهران در مرکز شهر است. ساخت این خانه به ابتکار دکتر حسین شقاقی در سال ۱۳۱۰ آغاز شد و با الهام از سبک معماری قاجاری شکل گرفت. جلوه‌های معماری این عمارت با گچ‌بری‌ها، آجرکاری‌های ظریف، نقاشی‌های دیواری، آینه‌کاری، کاشی‌کاری و گره‌چینی چشم‌نواز شناخته می‌شود.

بازدید از این خانه تاریخی تنها با دریافت مجوز از اداره میراث فرهنگی یا از طریق تورهای اختصاصی خانه شقاقی امکان‌پذیر است.

• نشانی: میدان فردوسی، خیابان امیرسلیمانی، کوچه مهنا
• ساعت بازدید: این عمارت اداری است و برای بازدید عموم آزاد نیست؛ باید از طریق سازمان میراث فرهنگی مجوزهای لازم برای بازدید را دریافت کنید یا از طریق تورهای تهران‌گردی یا اختصاصی از این عمارت بازدید کنید.
• مسیر دسترسی: ایستگاه مترو فردوسی نزدیک‌ترین مسیر عمومی به این خانه تاریخی است. با ۱۰ دقیقه پیاده‌روی به سمت خیابان امیرسلیمانی و سپس کوچه مهنا، به عمارت می‌رسید. با اتوبوس‌های بی‌آرتی خیابان انقلاب به سمت ایستگاه میدان فردوسی تهران بروید و با کمی پیاده‌روی به عمارت کوشک شقاقی در خیابان امیرسلیمانی و کوچه مهنا می‌رسید.

۹- خانه تاریخی عین الدوله

عمارت عین الدوله از بناهای تاریخی تهران به شمار می‌آید که ساخت آن به دهه ۱۲۶۰ شمسی و دوره قاجار بازمی‌گردد. این خانه باشکوه به دستور عین‌الدوله، یکی از رجال سرشناس آن زمان ساخته شد و شامل عمارتی زیبا در میان باغی سرسبز با استخری بزرگ است. عمارت عین‌الدوله که از نمونه‌های شاخص معماری مسکونی تهران محسوب می‌شود، در سال ۱۳۷۶ مورد مرمت قرار گرفت و نام آن در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

باغ عمارت عین‌الدوله ابتدا با عنوان «خانه اتحادیه» یا «خانه امین‌السلطان» شناخته می‌شد. این مجموعه با درختان کهن‌سال، حوض‌ها و گل‌های رنگارنگ فضایی دلنشین دارد و فضای داخلی آن با نقاشی‌های دیواری، گچ‌بری‌های نفیس و آینه‌کاری‌های طراحی شده است. امروزه باغ عمارت عین‌الدوله به‌عنوان «نگارخانه برگ» فعالیت می‌کند و از معتبرترین مراکز هنری کشور به شمار می‌رود.

• نشانی: تهران، پاسداران، میدان هروی، خیابان وفامنش، خیابان افتخاریان، کوچه جمالی، پلاک ۱۷
• ساعت بازدید: شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۹ تا ۱۷ و  در روزهای پنجشنبه، ساعات بازدید از ۹ تا ۱۶
• مسیر دسترسی: نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به عمارت عین الدوله در خط ۳ مترو سوار و ایستگاه حسین‌آباد است. برای استفاده از اتوبوس، می‌توانید از ایستگاه‌های مختلف به سمت میدان هروی بروید.

۱۰- خانه تاریخی سیمین و جلال

خانه سیمین دانشور و جلال آل‌احمد از خانه های تاریخی معروف تهران است که با مساحت ۴۲۰ متر مربع و زیربنای ۲۵۰ متر مربع در دو طبقه ساخته شد. طراحی و اجرای این خانه به سرهنگ معینی، از دوستان نزدیک جلال آل‌احمد سپرده شده بود و سبک معماری آن بازتابی از الگوهای رایج اوایل دهه ۳۰ شمسی به شمار می‌آید.

نمای ساده ساختمان و استفاده از «طاق ضربی» از ویژگی‌های شاخص معماری دوره پهلوی دوم در این بنا است. این خانه علاوه بر ارزش معماری حیاطی دلنشین و باغچه‌ای سرسبز، درختان میوه و چند درخت کهنسال چنار دارد و در در سال ۱۳۸۳ شمسی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و امروز به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی تهران شناخته می‌شود.

• نشانی: تجریش، دزاشیب، خیابان شهید رمضانی، کوچه‌ رهبری، کوچه‌ پسندیده، بن‌بست ارض، پلاک یک
• ساعت بازدید: روزهای یکشنبه تا جمعه از ۹ صبح تا ۱۷ عصر (پیش از مراجعه حضوری تماس بگیرید)
• مسیر دسترسی: با مترو و خط شماره ۷ اتوبوس‌های تندرو خودتان را به ایستگاه تجریش رسانده و از آنجا با تاکسی‌های دزاشیب به مقصد بروید.

سخن پایانی

در میان جاذبه‌های تهران، خانه‌های تاریخی جایگاه ویژه‌ای دارند و فهرست آن‌ها بسیار متنوع است. از عمارت مسعودیه گرفته تا خانه دبیرالملک، عمارت تیمورتاش، خانه ناصرالدین میرزا، خانه شقاقی، باغ عمارت عین‌الدوله و همین‌طور خانه سیمین دانشور و جلال آل‌احمد، هرکدام بخشی از تاریخ تهران را به نمایش می‌گذارند.بخش زیادی از این بناها مربوط به دوره‌های قاجار و پهلوی‌اند و به عنوان موزه، نگارخانه، یا مراکز فرهنگی استفاده می‌شوند و بسیاری از آن‌ها در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند.