حرم شاه عبدالعظیم شهر ری و مجموعه پیرامونی

ایران کشوری وسیع است و جاذبه‌های گردشگری زیادی دارد. با هر سلیقه‌ای که داشته‌ باشید، می‌توانید از این جاذبه‌ها لذت ببرید. مکان‌های تفریحی، بناهای باستانی و طبیعت‌های بکر تنها بخش کوچکی از جاذبه‌‌های این کشور هستند. بخش دیگر جاذبه‌های گردشگری، مکان‌های مذهبی ایران هستند که در جای‌جای کشور پخش شده‌اند. بسیاری از مسافران ایران برای زیارت به این مکان‌ها سفر می‌کنند. البته لازم به ذکر است که اغلب این جاذبه‌ها قدمت زیادی هم دارند، در نتیجه یک اثر تاریخی هم محسوب می‌شوند. به همین دلیل بلیط هواپیما به شهرهای مذهبی همچون مشهد مقدس، شیراز، قم و دیگر شهرها سریع‌تر به فروش می‌رسد. یکی از این جاذبه‌های مذهبی و تاریخی در نزدیکی تهران واقع شده است.
حرم شاه عبدالعظیم حسنی که بومیان منطقه به آن «شابدلعظیم» می‌گویند، یکی از مکان‌های زیارتی برای اهالی شهر ری و تهرانی‌ها است. جشن سال نو، نذری محرم، هیئت‌های تاسوعا و عاشورا، نمازهای عید و دیگر مراسم مذهبی در صحن این حرم بسیار باشکوه برگزار می‌شود. اگر قصد سفر به شهر ری را دارید، بازدید و زیارت از حرم شاه عبدالعظیم حسنی را از دست ندهید. در این مقاله به تاریخچه حرم، بخش‌های مختلف و آدرس آن می‌پردازیم.

شاه عبدالعظیم کیست؟

دانستن تاریخچه هر جاذبه گردشگری لذت تماشای آن را چند برابر می‌کند. عبدالعظیم حسنی یکی از مشهورترین علمای شیعه است که چهار نسل قبل او به امام حسن مجتبی (ع) مربوط ‌شده است. طبق روایت عبدالعظیم حسنی در مدینه متولد شده است. البته درباره زمان تولد، زندگی و وفات او روایت‌های زیادی وجود دارد. برخی از علما تاریخ‌شناس می‌گویند که عبدالعظیم حسنی در زمان امام رضا و امام جواد زندگی کرده است و در زمان امام هادی فوت کرده است. اما برخی دیگر می‌گویند عبدالعظیم حسنی در زمان امام رضا (ع) نبوده است و تنها با امام جواد و امام هادی هم عصر بوده است. گروه دیگر از علما نیز او را در زمره اصحاب امام حسن عسگری به حساب می‌آورند. مهم‌ترین موضوع در تاریخچه این حرم، صمیمیت عبدالعظیم حسنی با امامان شیعه بوده است. روایت‌ها درباره مرگ عبدالعظیم حسنی نیز مختلف است.
عبدالعظیم حسنی یکی از راویان شیعه بوده که بسیاری از احادیث پیامبران و امامان را ثبت کرده است. دوران زندگی این فرد با فشارهای حکومت عباسی مصادف بوده است. به همین دلیل عبدالعظیم حسنی مدتی به صورت پنهانی در میان مردم مدینه، بغداد و سامرا زندگی می‌کرد.
نقل‌های مختلفی درباره هدف سفر عبدالعظیم حسنی به ری وجود دارد. یکی از آن‌ها این است که عبدالعظیم حسنی به دستور امام هادی برای فرار از آزار و اذیت بنی عباس از سامرا به ری رفته است. روایت دیگر زیارت امام رضا (ع) بوده است. در این روایت عبدالعظیم حسنی در سرداب مشهور شهر ری ساکن شد و پس از آن شیعیان به دیدار او آمدند. در نهایت عبدالعظیم حسنی در همان جا ساکن شد و در همان جا نیز دفن شد.

تاریخچه ساخت حرم عبدالعظیم

در رابطه با ساخت حرم عبدالعظیم در ری، یک داستان وجود دارد. گفته می‌شود. هنگامی که این فرد در ری بوده است، یکی از شیعیان خواب پیامبر را دیده است. او در خواب درخت سیبی را به مرد شیعه نشان داده است. پیامبر گفته یکی از نوادگانش به زودی در این شهر فوت می‌کند و باید زیر درخت سیب دفن شود.
روز بعد مرد به دنبال درخت رفت و خواست آن را از صاحب باغ بخرد. متوجه شد که صاحب باغ نیز چنین خوابی را دیده است. به همین دلیل باغ را وقف شیعیان کرد. این باغ زمین اولیه حرم عبدالعظیم حسنی شد.
بنای حرم در دوران حکومت آل بویه تعمیر شد. معماری اصلی آن به سبک سلجوقی ساخته شده است. به احتمال زیاد سلجوقیان نیز تغییرات زیادی در معماری آن ایجاد کرده‌اند. آینه کاری‌ها، ایوان و صحن‌های این حرم در دوران صفوی ساخته شده است. ناصرالدین‌شاه قاجار جزء کسانی بود که تغییرات زیادی در حرم عبدالعظیم به وجود آورد. به عنوان مثال دستور داد پوشش زرین برای گنبد ایجاد کنند. بازسازی و ایجاد تغییر در حرم تا زمان پهلوی ادامه داشت. به طوری که رضا شاه نیز آرامگاهی در کنار حرم برای خود ساخت که با انقلاب اسلامی تخریب شد.

ساختمان حرم عبدالعظیم

یکی از جذابیت‌های حرم عبدالعظیم که سبب شده گردشگران پس از خرید بلیط هواپیما تهران و سفر به پایتخت به بازدید آن بروند، معماری حرم عبدالعظیم است. در این بنا آثار ایرانی – اسلامی به چشم می‌خورد. همچنین هنر هنرمندان قدیمی و نسل‌های مختلف نیز بسیار چشم‌نواز است. این حرم در ابتدا تنها یک صحن و بنای اصلی بوده است اما به مرور زمان توسعه پیدا کرده است.
ساختمان اصلی حرم چهار ضلعی است که دو طبقه طاق دارد. طبقه اول هشت ضلعی و طبقه دوم شانزده ضلعی است. گنبد نیز روی شانزده ضلع بنا شده است. قسمت‌های داخلی حرم آینه‌کاری شده است و کاشی‌کاری‌های زیبایی به چشم می‌خورد. درب‌های این مجموعه منبت‌کاری و خاتم‌کاری شده‌اند. همچنین مناره‌ها و ضریح‌ها در دوره قاجار تغییر کرده‌اند. البته لازم به ذکر است که در دوره انقلاب نیز تغییراتی در حرم ایجاد شد. به عنوان مثال یک حوزه علمیه در این صحن تأسیس شد. ساخت ایوان شرقی و شبستان‌های غربی و جنوبی نیز از اقدامات دوره معاصر بوده است.

بخش‌های مختلف حرم عبدالعظیم

حرم عبدالعظیم بخش‌های گوناگونی دارد. علاوه بر زیارتگاه، مدرسه و حوزه علمیه، غرفه و موزه بخش‌های دیگر این حرم را تشکیل می‌دهند. ترکیب معماری عصرهای مختلف کشور در کنار موزه‌ها و غرفه‌های دیدنی، جلوه بصری زیبایی به این مجموعه بخشیده است. اگر برای اولین بار است که به بازدید حرم عبدالعظیم می‌روید، بهتر است با رزرو تور تهران به این مکان بروید یا از یک راهنما کمک بخواهید زیرا احتمال دارد بخش‌هایی از آن را نبینید و تنها از زیارتگاه اصلی بازدید کنید.

گنبد و مناره‌های حرم شاه عبدالعظیم
اولین قسمتی که هر مکان مذهبی توجه زائران را به خود جذب می‌کند، گنبد و مناره‌های آن است. گنبد حرم شاه عبدالعظیم معماری ایرانی و اسلامی دارد. گنبد این حرم قدمت زیادی دارد. این گنبد در زمان شاه طهماسب صفوی به شکلی که اکنون می‌بینیم ساخته شد و به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار یک لایه طلا روی آن پوشانده شد. آیاتی همچون انا فتحنا لک فتحا مبینا برروی کتیبه‌هایی نوشته و بر روی این گنبد نصب شده است.
گلدسته و مناره‌های این حرم نیز بلند و زیبا هستند. این بناها در زمان قاجار ساخته شده‌اند. روی بدنه این گلدسته‌ها کاشی‌کاری‌های زیبایی وجود دارد. این کاشی‌ها به رنگ فیروزه‌ای، طلایی و آبی دیده می‌شوند. روی بخش‌هایی از این مناره‌ها نام‌های مقدس مذهبی به چشم می‌خورد. در کنار این گلدسته‌های بلند یک صحن زیبا و بزرگ قرار دارد. محیط این صحن آرامش خاصی دارد و از آن می‌توانید صحن اصلی حرم را تماشا کنید.


صحن‌های حرم شاه عبدالعظیم
سازندگان اصلی صحن‌های حرم شاه عبدالعظیم پادشاهان صفویه و قاجار بوده‌اند. مهم‌ترین این صحن‌ها صحن بزرگ آستانه است که در بخش شمالی حرم واقع شده است. این صحن به دستور ناصرالدین‌شاه ساخته شده است. بخش‌هایی از صحن‌های داخل حرم نیز به دستور شاه طهماسب صفوی ساخته شده است. آینه‌کاری‌ها و کاشی‌کاری‌ها بازسازی شده‌اند. همچنین به تزئینات حرم نیز افزوده شده است. به طور کلی اغلب کاشی‌کاری‌ها و تزئینات حرم به دوره قاجار برمی‌گردد.
در حرم شاه عبدالعظیم چندین صحن وجود دارد:
• صحن ضلع شمالی یا همان صحن عتیق یکی از مهم‌ترین صحن‌های حرم است که با نام صحن امام حسن مجتبی (ع) شناخته می‌شود.
• صحن امام حسین (ع) که در گذشته با نام صحن باغ طوطی شناخته می‌شد، در ضلع غربی حرم قرار گرفته است. مدرسه امین السلطنه نیز در این صحن قرار دارد.
• صحن ناصری یا صحن ولیعهدی یک صحن دیگر در این حرم است که امروزه به نام صحن کاشانی شهرت دارد. این صحن هم در غرب حرم واقع شده است.
• در شرق حرم صحن باغچه علی‌ جان قرار گرفته است.
• صحن امامزاده حمزه نیز در بخش جنوبی حرم واقع شده است.

ضریح و صندوق حرم شاه عبدالعظیم
شاه عبدالعظیم در گذشته به زیارت حرمی در نزدیکی یک سردابه قدیمی می‌رفته است. او از این حرم به عنوان مقبره امامزاده حمزه یاد ‌کرده است. شاه عبدالعظیم نیز در نزدیکی همین مقبره دفن شده است. پس از گذشت مدت زمانی دو مقبره در یک بنا قرار گرفتند. در نزدیکی حرم یک کتیبه وجود دارد که اطلاعاتی از امامزاده حمزه روی آن نوشته شده است.
طبق روایات، پیش از شاه طهماسب صفوی، در مقبره شاه عبدالعظیم هیچ‌گونه ضریحی وجود نداشته است. اولین ضریح توسط شاه طهماسب وقف شده است. این ضریح از جنس چوب ساخته شده بود. این ضریح تا زمان فتحعلی شاه دست نخورده باقی مانده بود اما این شاه ضریح چوبی را با ضریح نقره جابه‌جا کرد. ضریح نقره‌ای هم در زمان ناصرالدین‌شاه بازسازی شد. در حال حاضر ضریح روی یک پایه ۳۵ سانتی‌متری از جنس مرمر قرار گرفته است. بخش بالایی آن هم اشعار و کتیبه‌هایی وجود دارد که از زمان‌های گذشته باقی مانده است.
درون ضریح یک صندوق چوبی نفیس قرار گرفته است که چهار طرف آن را یحیی بن محمد اصفهانی با خط نسخ و ثلث برجسته آیات قرآن و زیارت‌نامه‌ها را نوشته است. براساس روایت‌ها قدمت این صندوق به دوره ایلخانی مربوط می‌شود.


رواق‌ها حرم شاه عبدالعظیم
تمامی رواق‌های موجود در حرم شاه عبدالعظیم از دیوارهایی تشکیل شده‌اند که تا سقف کاشی‌کاری و تزئین شده است. رواق غربی در دوره صفویه ساخته شده است. این رواق یک محراب دیدنی است که با کاشی و معرق پوشانده شده است. اطراف این رواق آثاری نفیس از بهترین خطاط‌های دوران دیده می‌شود. این آثار، آیات قرآنی هستند. رواق بالاسر یا رواق غربی به صحن ناصری دسترسی دارد. در نتیجه از راهروها و پنجره‌های غربی این رواق می‌توان صحن ناصرالدین‌شاه را مشاهده کرد.
رواق شرقی نیز در میان صحن امامزاده حمزه و حرم شاه عبدالعظیم قرار گرفته است. معماری این رواق شبیه رواق غربی است. رواق سوم موجود در حرم نیز با نام مسجد جنت سرا شناخته می‌شود. این رواق قبل از زمان احداث صحن و ایوان شمالی، راه ورود به حرم محسوب می‌شده است.
رواق جنت سرا توسط دو درب زرین به حرم متصل می‌شود. این درب از زیباترین درب‌های حرم است. در قسمت‌های دیگر این رواق درب بزرگ چوبی دیده می‌شود که روی آن آیات قرآنی حک شده است. قدمت این درب به دوره تیموریان برمی‌گردد.

غرفه‌های ‌حرم شاه عبدالعظیم
در حرم شاه عبدالعظیم غرفه‌های زیادی وجود دارد. در این غرفه‌ها سوغاتی، آثار فرهنگی و مذهبی به فروش می‌رسد. برخی از غرفه‌ها نیز مرجعی برای پاسخ به سؤالات دینی و مذهبی هستند.

ایوان‌های حرم شاه عبدالعظیم
ایوان شمالی ورودی حرم است و از اصلی‌ترین بناها محسوب می‌شود. در اطراف این ایوان کفشداری‌ها به چشم می‌خورند. این ایوان در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار بنا شده است. ایوان شمالی ۱۰ ستون بلند سنگی و کتیبه‌ای با نام معمار و تاریخچه ایوان دارد. ایوان شرقی حرم یک ورودی دیگر است که نسبت به ایوان آستانه کوچک‌تر است. این ایوان از آینه‌کاری‌های زیبا و آزاره‌های سنگی و مرمری ساخته شده است.

مسجد جامع حرم شاه عبدالعظیم
در مسجد جامع مراسم‌های مختلفی همچون نماز روز عید، عزاداری امام حسین، سخنرانی مذهبی و دیگر موارد برگزار می‌شود. این مسجد در دوره قاجار ساخته شده است و در ضلع شمالی محوطه حرم واقع شده است. از صحن عتیق می‌توان وارد این مسجد شد.


آرامگاه‌های موجود در حرم شاه عبدالعظیم
بسیاری از مشاهیر، شخصیت‌های محبوب و سیاسی در حرم و اطراف آن دفن شده‌اند. در ادامه نام برخی از این افراد آورده شده است:
• ستار خان
• آیت‌الله کاشانی
• قائم‌مقام فراهانی
• اسماعیل آشتیانی
• آیت‌الله اثنی‌عشری
• امیری فیروزکوهی
• آیت‌الله احمد آشتیانی
• آیت‌الله حسن آشتیانی
• علامه محمد قزوینی
• آیت‌الله مجتبی تهرانی
• شهید شیخ محمد خیابانی
• سید ضیاءالدین طباطبایی
• دکتر بدیع‌الزمان فروزان‌فر
• آیت‌الله حاج شیخ جواد فومنی حائری

مدرسه برهان
یک حوزه علمیه در نزدیکی حرم واقع شده است. در واقع در بنای حرم دو حوزه وجود دارد. یکی مقبره رضا خان است که به صورت شبانه‌روزی فعالیت می‌کند. حوزه دیگر یا همان حوزه برهان نیز در جوار حرم ساخته شده است. مدرسه برهان در ابتدا عتیق نام داشت و در دوران سلجوقیان ساخته شد. بعد از انقلاب نیز بنای این مدرسه بازسازی شد. ساختمان جدید این مدرسه پنج ‌هزار متر مربع مساحت دارد و از سال ۱۳۸۳ پذیرای دانشجویان دینی است.

موزه حرم شاه عبدالعظیم حسنی
حرم شاه عبدالعظیم حسنی قدمت زیادی دارد. همین موضوع سبب شده است تا آثار تاریخی و باستانی زیادی در حرم و اطراف آن وجود داشته باشد. به همین منظور یک موزه در حرم تأسیس شد. امیران و اشراف‌زادگان در دوره‌های مختلف آثار نفیسی را به این موزه اهدا کردند. تماشای این موزه خالی از لطف نیست.
در این موزه مجموعه آثار زیر به چشم می‌خورد:
• درب‌های آستان مقدس مربوط به قرن ششم و هفتم هجری
• قفل‌های فولادی و نقره‌ای
• کتیبه‌های نفیس
• مجموعه حجاری‌هایی که شامل سردر، سنگ مزار، تکه‌های کاشی و دیگر موارد می‌شوند.
• آثار سفالی مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد
• جواهرات نقره، مهرها و مدال‌های اهدایی
• مجموعه نقاشی‌ها و خطوط نفیس
• مجموعه آثار فلزی مربوط به هزاره اول پیش از میلاد
• کتب قدیمی، فرامین تاریخی، صحف باستانی و دیگر موارد


مدرسه امین‌السلطان
این مدرسه در صحن باغ طوطی واقع شده و توسط ابراهیم خان ظل‌السلطان ساخته شده است. متأسفانه امروزه بخش زیادی از این مدرسه تخریب شده است.

باغ طوطی
باغ طوطی نام یکی از قبرستان‌های تاریخی در حرم است. این قبرستان در مجاورت مدرسه امین السلطان قرار داشت اما پس از تخریب بخش‌هایی از مدرسه، بخش بزرگی از باغ طوطی به قبرستان تبدیل شد. از این باغ می‌توانید منظره حرم را مشاهده کنید. در قبرستان باغ طوطی افراد مهمی دفن شده‌اند.

باغ جیران
جیران یکی از همسرهای محبوب ناصرالدین‌شاه قاجار بوده است. جیران به دلیل سل از دنیا رفت و ناصرالدین‌شاه باغی به همین نام در محوطه حرم تأسیس کرد. جسد پادشاه نیز در همین باغ و کنار همسرش دفن شد. این باغ در ضلع غربی آستان قرار گرفته است و اکنون آثار کمی از آن به جای مانده است.

پارکینگ
این پارکینگ در ضلع جنوبی واقع شده است. حرم شاه عبدالعظیم در محدوده طرح ترافیک نیست و پارکینگ آن در روزهایی که مراسم خاصی وجود ندارد، ظرفیت کافی را دارد.

بازار عبدالعظیم
در نزدیکی حرم بازارچه‌های سنتی زیادی وجود دارد. برای خرید سوغاتی و دیگر تجهیزات می‌توانید به این بازارچه‌ها مراجعه کنید. قدمت بازارچه اطراف حرم به بیش از ۵۰۰ سال پیش برمی‌گردد. این بازار در زمان قاجار بازسازی شده است. در این بازار یک سقف گنبدی شکل وجود دارد و سمت غربی آن به کاروانسرای دوقلو متصل می‌شود. سمت شرق بازار نیز به میدان کوچکی منتهی می‌شود.
در زمان‌های قدیم تاجرانی که در مسیر جاده ابریشم فعالیت می‌کردند، محصولات خود را در بازار تاریخی شهر ری به فروش می‌رساندند. در این بازار رستوران‌های سنتی نیز وجود دارد. هر آنچه که نیاز دارید را می‌توانید از این بازار تهیه کنید.

ساعت بازدید از حرم شاه عبدالعظیم

بازدید از حرم شاه عبدالعظیم به صورت بیست و چهار ساعته امکان‌پذیر است. البته در دوران همه‌گیری کرونا، ساعت کاری مجموعه تغییر کرده بود. اما مجدد به حالت قبلی خود برگشت.

راه‌های رسیدن به حرم شاه عبدالعظیم

همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، حرم شاه عبدالعظیم حسنی دسترسی ساده‌ای دارد. شما می‌توانید از مترو، اتوبوس و ماشین شخصی استفاده کنید. اگر با رزرو بلیط هواپیما ارزان به تهران سفر کرده‌اید، می‌توانید از مترو برای سفر به ری و بازدید از شاه عبدالعظیم استفاده کنید. ایستگاه شهر ری نزدیک‌ترین ایستگاه به شاه عبدالعظیم است. این ایستگاه در خط ۱ مترو تهران واقع شده است. فاصله بین ایستگاه مترو و حرم شاه عبدالعظیم را می‌توان به کمک تاکسی‌های خطی و اینترنتی طی کرد. البته اگر اهل پیاده‌روی باشید، می‌توانید نیم ساعت پیاده‌روی کنید و به حرم برسید.
در تهران می‌توانید به کمک بزرگراه آزادگان جنوب به شاه عبدالعظیم برسید. البته بزرگراه‌های دیگری هم وجود دارند که شما را به حرم می‌رسانند. بستگی دارد از کدام نقطه تهران سفر خود را آغاز کرده‌اید.