آنچه درباره آرامگاه خواجه نظام الملک باید بدانیم

آرامگاه خواجه نظام الملک، وزیر کبیر، خواجه بزرگ، تاج الحضرتین، قوام الدین، اتابک اعظم، صدر الاسلام، یکی از بناهای تاریخی نصف جهان در محله احمد آباد اصفهان است. نگین احمدآباد، آرامگاه امیرکبیر عصر سلجوقی است که او نیز هم چون صدراعظم شاه شهید، توسط بدخواهانش، به قتل رسید. لطف الله هنرفر در کتاب گنجینه آثار تاریخی ایران، مقبره خواجه را در فهرست نگین‌ها‌ی نصف جهان قرار داده است.
خواجه نظام الملک، نامی است شناخته شده برای بسیاری از هموطنان. چرا که نام کوی و برزن‌ها‌یی در شهرهای کشور، مزین به نام این عالم آگاه و معروف عصر سلجوقیان است. اما صرف شنیدن نام، برای آشنایی با یکی از مفاخر و چهره‌ها‌ی ماندگار علم و فرهنگ و هنر ایران زمین، کفایت نمی‌کند. اگر با بلیط هواپیما اصفهان رهسپار اصفهان شدید، بازدید از آرامگاه خواجه نظام الملک را در برنامه‌ها‌ی اصفهان‌گردی خود بگنجانید.
اصفهان گردها، همواره از لنز دوربین گردشگران داخلی و خارجی، این شهر را در هشتگ #ISFAHAN اینستاگرام نظاره کنند تا آنچه کم‌تر به آن پرداخته شده را ببینند و نکته‌ها‌ی نغز و ژرف و شگرف دریافت کنند.
در این گفتار مجله گردشگری سفرمارکت، نگاهی داریم به زندگی و سلوک و موقعیت و وضعیت آرامگاه خواجه نظام الملک در شهر اصفهان. اگر شما مخاطب گرامی، تجربه و سابقه بازدید از آرامگاه خواجه نظام الملک را در کارنامه ایرانگردی خود داشتید و نظر و دیدگاهی درباره این بنای تاریخی نصف جهان دارید، دیدگاه‌ها‌ی ارزشمند خود را از طریق بخش کامنت در انتهای گفتار به اشتراک بگذارید.
با آرامگاه گردی ما همراه باشید.

آرامگاه خواجه نظام الملک کجاست؟

آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی از مفاخر و چهره‌ها‌ی شهیر آسمان تابناک علم و فرهنگ اصفهان، در خیابان ولی عصر، خیابان احمد آباد یا همان دارالبطیخ سابق، کوی نظام الملک طوسی واقع شده است. روی نقشه اصفهان، آرامگاه خواجه نظام الملک با نام Khajeh Nezam ol Molk Tomb مشخص شده و نزدیک خیابان مسجد خان و خیابان احمد آباد است.
شما می‌توانید از میدان امام علی شهر اصفهان، با پای پیاده رهسپار آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی شده و از این مقصدگردشگری تاریخی شهر دیدن کنید. خانه تاریخی خان نشین اصفهان نیز از جمله بناهای تاریخی جذاب شهر اصفهان است که در خیابان ولیعصر و نزدیکی آرامگاه خواجه نظام الملک قرار گرفته و بازدید از آن را نیز به اصفهان گردهای هنردوست، توصیه می‌کنیم.

اگر شما در قلب گردشگری اصفهان یعنی میدان نقش جهان و روبروی عمارت عالی قاپو باشید، همان طور که در تصویر زیر مشاهده می‌کنید، می‌توانید با طی نیم ساعت پیاده روی خود را به آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی برسانید. این مسیر پیاده روی ۲٫۵ کیلومتر است و با تاکسی ظرف هشت دقیقه طی می‌شود.
شما می‌توانید از طریق خیابان احمد آباد اصفهان، راهی آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی شوید. یا از طریق خیابان فرشید و خیابان نشاط، خود را به احمدآباد رسانده و به سمت آرامگاه بروید. در این مسیر، رستوران های اصفهان و مراکز تاریخی نیز در مسیر شما قرار دارد که بازدید از آن‌ها‌ نیز خالی از لطف نیست.
توجه داشته باشید که فاصله ایستگاه مترو دروازه دولت اصفهان تا آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی نیز حدود سه کیلومتر است و می‌توان این مسیر را با تاکسی ظرف شش دقیقه طی کرد. بنابراین دسترسی به آرامگاه خواجه نظام الملک اصفهان چه با اتوبوس و چه تاکسی و چه مترو در دسترس گردشگران گرامی قرار دارد.

خواجه نظام الملک طوسی که بود؟

خواجه نظام الملک طوسی، کسی که بازدید از آرامگاه او را پس از گذشت یک هزار سال، توصیه می‌کنیم، ۲۸ سال وزیر سلجوقی در زمان صدرات آل ارسلان، ملک شاه یکم است. خواجه نظام الملک طوسی از ۱۰۶۴ تا ۱۰۹۲ میلادی، در دربار سلجوقیان به عنوان وزیر مشغول به کار بود. او را یکی از برجسته ترین وزیران ایران عصر سلجوقی خطاب می‌کنند و تاریخ از آن با نام نیک یاد می‌کند.



در بالا تصویر ۲ عنوان کتاب برای شناخت خواجه نظام الملک طوسی یکی به تصحیح دکتر محمد استعلامی و دیگری توسط دکتر‌ها‌دی اکبرزاده را می‌بینید.
او پس از عمید الملک کندری، وزیر سلجوقیان بود و پیش از وی، تاج الملک ابوالغنائم، عهده دار این وظیفه بود. خواجه نظام الملک طوسی متولد اکتبر ۱۰۹۲ میلادی در دارالبطیخ اصفهان بود و عمر مبارکش، هفتاد و چهار سال شد. از خواجه نظام الملک طوسی، ۹ فرزند به یادگار ماند که مطرح ترین آن‌ها‌، احمد بن نظام الملک بود که وزیر امپراطوری سلجوقی و خلافت عباسی شد و همچون پدرش، از شناخته‌شده‌ترین وزیران امپراطوری سلجوقی محسوب می‌شود.
خواحه نظام الملک، یا همان ابوعلی حسن بن علی بن استحاق طوسی، وزارت دو تناز شاهان دوره سلجوقی یعنی آلب ارسلان و ملکشاه را بر عهده داشت. کسی که امپراطوری سلجوقی را به یکی از برترین امپراطوری‌ها‌ی ایران پس از اسلام تبدیل کرد.
خواجه نظام الملک طوسی که از معدود باسوادهای عصر سلجوقیه بود، هم چون امیرکبیر در عصر قاجار، تلاش زیادی برای رتق و قتف امور مملکتی و حل مشکلات اجتماعی و اخلاقی و ساختاری انجام داد که ساختن نظامیه‌ها‌ی متعدد در کشور، از آن جمله است. مدارس نظامیه‌ای که خواجه نظام الملک طوسی، یک هزار سال پیش پایه آن را در ایران بنا کرد، امروزه سرمشق دانشگاه‌ها‌ شده است. نظامیه بغداد، نظامیه موصل، نظامیه بلخ و گرگان و شیراز از آن جمله است.
نظام الملک طوسی را باید یک فرد تاریخ ساز و فرصت آفرین در تاریخ یک هزار ساله ایران عزیز خطاب کرد و ارج نهانید. گفته شده که در زمان او، کم تر شهری در امپراطوری سلجوقی بود که مجهز به مدرسه نباشد. از فقه تا ریاضیات، در مدارسی که نظام الملک طوسی آن را بنا کرد، تدریس می‌شد.
شخصیت‌ها‌ی برجسته علوم دینی هم چون امام محمد غزالی، شاگرد امام الحرمین ابوالمعالی عبدالملک عبدالله جوینی، محصول نظامیه نیشابور خواجه نظام الملک طوسی است. امام محمد غزالی، متکلم و فقیه سرشناس قرن پنجم هجری است و در حوزه‌ها‌ی علمیه، به نوشته‌ها‌ و گفته‌ها‌ی وی بسیار استناد می‌شود.
از آثار به جا مانده از خواجه نظام الملک طوسی، افتخار اصفهان و ایران، کتاب سیاست نامه است. کتابی که به زبان‌ها‌ی مختلف ترجمه شده و آیین و اصول فرمانروایی و کشورداری و اخلاق سیاست پادشاهان پیشین را روایت می‌کند و از کتاب‌ها‌ی خواندنی ادبیات کلاسیک در عصر پست مدرن است.
این کتاب را یکی از مهم ترین کتاب‌ها‌ی نثر فارسی در قرن پنجم هجری خطاب کرده‌اند. سبک نگارشی که خواجه نظام الملک طوسی در کتاب سیاست نامه در دستور کار دارد، نثری ساده، روشن و تهی از هر نوع تصنع و تکلف است و آن را از شاهکارهای زبان فارسی دانسته‌اند.
عمر خواجه نظام الملک طوسی مثل بسیاری از بزرگان علم و فرهنگ و هنر و ادب این مرز و بوم چون شیخ الرئیس بوعلی سینا، ابونصر فارابی و خواجه نصیر الدین طوسی و دیگران، کوتاه بود. خواجه نظام الملک طوسی را آنچه کتاب‌ها‌ی تاریخ روایت کرده‌اند، پیروان حسن صباح در نزدیکی نهاوند امروزی، با ضربت چاقو ترور کرده و به قتل می‌رسانند. نام قاتل وی را بوطاهر ارانی نوشته اند که توسط سپاهیان خواجه کشته شد.
در وصف خواجه نظام الملک، اشعار بسیاری به یادگار مانده که یکی از این ابیات به شرح زیر است:
هزار سال بیاید که تا خردمندی میان اهل کفایت نظام نام شود
بیتی که یادآور این بیت خاطره‌انگیز است که شاعر شیرین سخن می‌فرماید:
رنج بسیار بباید، پدر پیر فلک را
که دگر مادر گیتی، چو تو فرزند بزاید
خواجه نظام الملک طوسی، اهل قلم و اهل ادب بود. ایشان در پردازش تقویم جلالی با دانشمندانی چون حکیم عمر خیام نیشابوری همکاری کرد و این تقویم در سال ۴۵۱ هجری قمری تکمیل شود. تقویم جلالی، مبنای گاه شماری ایرانی از سده پنجم خورشیدی به این سو است.
خواجه نظام الملک در بیست و یک سالگی هم‌زمان با انحطاط حکومت غزنویان به دستگاه سلجوقیان پیوست. او حدود ده سال در خدمت چغری بیگ حاکم خراسان بود. پس از مرگ چغری بیگ در سال ۴۵۱ خواجه به خدمت فرزند او آلب ارسلان درآمد.
آلب ارسلان که جسدش در آرامگاه خواجه نظام الملک دفن شد، بعد از مرگ طغرل، مؤسس سلجوقیان، به عنوان پادشاه سلجوقی انتخاب شد. آلب ارسلان با عزل عمید الملک کندری (وزیر طغرل) خواجه نظام الملک را به وزارت برگزید. او به مدت بیست و هشت سال در سمت وزارت آلب ارسلان و سپس فرزندش ملکشاه سلجوقی خدمت کرد. در اواخر سلطنت ملکشاه میان او خواجه اختلافاتی پیش آمد. در آن زمان خواجه در دهه هفتاد عمر مبارکش بود و همانطور که در بالا گفتیم، توسط شخصی که گفته می‌شود از اسماعیلیان بوده با ضربت چاقو به قتل می‌رسد.
گزیده ای از کتاب سیاست نامه خواجه نظام الملک
آن که به دیدار آرامگاهش می‌روید، دویست سال پیش از عصر خواجه نصیر الدین طوسی و یک هزار سال پیش چنین گفت که گویی برای انسان عصر امروز گفته شده است:
که چون روزگار نیک فراز آید و زمانه بیمار نگردد، نشانی آن باشد که پادشاه نیک پدید آید و اهل فساد را مالش دهد و وزیر و پیشکاران او نیک باشند و هر کاری، کاردان را فرماید که اهلیت دارند و دو شغل یک کس را نفرمایند و پادشاه از رعیّت پرسیده باشد و کودکان را برنکشد و تدابیر با پیر و دانایان کند و کارها به قاعدۀ خویش باز برد تا کارهای دینی و دنیاوی به نظام بود و هر کسی را به اندازۀ کفایت او عمل بود و هرچه به خلاف این رود رخصت ندهد و کمابیش کارها به ترازوی عدل و سیاست راست گرداند...

ویژگی‌ها‌ی آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی

آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی، در واقع یک قبرستان کوچک در شهر اصفهان و محله احمدآباد است. علت تاریخی بودن این مقبره آن است که بعضی از سنگ‌ها‌ی این مقبره متعلق به هزار سال پیش و عصر سلجوقی است. ساختمان فعلی آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی، معماری خاصی و ویژه ای ندارد که بخواهد آن را یک شاهکار معماری خطاب کرد.

آرامگاه متعلق به دوران پس از سلجوقیان است. بنای آرامگاه خواجه نظام الملک، شامل سردر، دالانی کوچک، حیاط، ایوان و اتاق مقبره است که بازدید از آن برای عموم امکان پذیر است. ورودی آرامگاه خواجه نظام الملک، یک در دو لنگه چوبی بدون کوبه بوده که گچ بری ساده ای بالای آن دیده می‌شود و داخل ساختمان نیز خبری از کاشی کاری و گچ بری حرفه ای مثل آنچه در کاخ گلستان شاهد هستیم، نیستیم.

ورودی مجموعه آرامگاه خواجه نظام الملک، طراحی و معماری خاصی ندارد. در مدفن خواجه نظام الملک، سنگ مرمری زیبا نصب شده است که در اطراف آن، کتیبه ای شامل آیت الکرسی و عبارات دیگری درج شده است. ناگفته پیداست به دلیل گذر زمان، سنگ قبرها عوض شده چون عبارات موجود بر روی سنگ قبور این آرامگاه، به شیوه سلجوقیان نگارش نشده که نشان می‌دهد متعلق به آن دوران نیست. لذا نصب آن‌ها‌ را می‌توان به عصر صفوی در اصفهان نسبت داد.

افراد مدفون در آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی

افرادی که در آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی مدفون شده اند عبارتند از:
- آلب ارسلان محمد بن چغری بیک: او در سال ۴۶۵ هجری قمری درگذشت. درباره تعلق این قبر به وی، جای تردید است.
- خواجه نظام الملک: او در سال ۴۸۵ هجری قمری در همین مکان به خاک سپرده شد.
- بهاء الملک عبدالرحیم: او فرزند خواجه نظام الملک است که در این مکان در بستر خاک آرمید.
- موید الملک عبیدالله بن نظام الملک: فرزند خواجه نظام الملک بوده و در سال ۴۹۴ هجری قمری درگذشت.
- حسن ابن اسحاق بن عثمان بن نظام الملک: از نوادگان خواجه نظام الملک است که در این مکان دفن شده است.
- ملکشاه سلجوقی: او نیز در همان سال قتل خواجه نظام الملک، درگذشت و در همین مکان دفن شد.
- ترکان خاتون: او نیز همسر ملکشاه سلجوقی بود و پس از مرگش، در جوار همسرش به خاک سپرده شد.
- برکیارق ملقب به رکن الدین ابوالمظفر برکیارق: فرزند ملکشاه سلجوقی بود که ۳ سال پس از فوت پدرش درگذشت و جسدش در این مکان به خاک سپرده شد.
- سلطان محمد بن ملکشاه سلجوقی: پسر ملکش اه سلجوقی نیز ۲۶ سال از فوت پدرش، درگذشت و در این مکان دفن شد.
- سلطان سنجر: احمد بن ملکشاه نیز که در سال ۵۵۲ هجری قمری درگذشت، در این مکان دفن شد اما محل دفن دقیق وی محل بحث است.
- سلطان محمد بن محمد بن ملکشاه: سلطان بن سلطان بن سلطان، از فرزندان سلطان محمد است که در این مکان دفن شده است.
- سلطان مسعود بن محمد بن ملکشاه: او نیز در شهر همدان فوت کرد و جسد وی را برای دفن به این محل که مکان دفن شاهزادگان و بزرگان سلجوقی است، منتقل کردند.
- جمال الدین حسین بن صفی الدین محمد: از شاهزادگان صفوی است که در سال ۹۳۳ هجری قمری درگذشت.
- جمال الدین بن محمد بن صفی الدین محمد: او نیز در سال ۹۵۳ هجری قمری درگذشت.
- میر سید علی شهید: از چهره‌ها‌ی برجسته قرن نهم هجری اصفهان است که در سال ۸۵۹ هجری قمری درگذشت و در این مکان دفن شد.
- میرزا محمد معینا: او از شاعر برجسته عصر صفوی است که در سال ۱۱۲۰ هجری قمری درگذشت.
- میرزا محمد مومن: او از شعرای برسته قرن نهم و دهم هجری بوده و در سال ۹۲۳ هجری قمری فوت می‌کند و جسدش در آرامگاه به خاک سپرده می‌شود.



آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و یکی از بناهای تاریخی نصف جهان است که بازدید از آن، ما را با برشی از تاریخ ایران زمین در نصف جهان آشنا می‌کند.
وضعیت نامناسب آرامگاه خواجه نظام الملک در اصفهان، بارها در سال‌ها‌ی اخیر سوژه خبرنگاران و رسانه‌ها‌ شده و امیدواریم با همت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان، شاهد بازسازی و مرمت بنا و حضور گردشگران برای آشنایی با یکی از مفاخر بی‌بدیل ایران زمین در نصف جهان باشیم.

سخن پایانی
اگر سابقه بازدید از آرامگاه خواجه نظام الملک یا دیگر بناهای تاریخی شهر اصفهان را دارید، نظرات و دیدگاههای ارزشمند خود را از طریق بخش دیدگاه در انتهای گفتار به اشتراک بگذارید. اگر قصد سفر به اصفهان دارید، رزرو بلیط هواپیما، رزرو بلیط قطار و رزرو تور اصفهان و هم چنین رزرو بهترین هتل ها‌ی اصفهان و یا اقامتگاه‌ها‌ی بوم گردی این شهر را با نصب اپلیکیشن سفرمارکت از طریق سایت www.safarmarket.com روی گوشی همراه خود در اسرع وقت، انجام دهید تا در زمان و پول خود صرفه جویی کنید.
لینک این گفتار را از طریق کانال‌ها‌ و گروه‌ها‌یی که در شبکه‌ها‌ی اجتماعی عضو هستید، به اطلاع دوستان و آشنایان برسانید و در گروه‌ها‌ی تلگرامی و واتساپی به اطلاع اصفهان‌گردهای آینده قرار دهید.
با مجله گردشگری سفرمارکت، هر روز در جریان جذاب ترین و بهترین مقصدهای گردشگری ایران و اقصی نقاط جهان هستید.