تالاب گاوخونی کجاست؟

تاریخ انتشار: ۲۷ مهر ۱۴۰۴

تالاب گاوخونی یکی از تالاب های ایران در قلب فلات است که در تنظیم آب‌وهوا و حفظ تنوع زیستی منطقه نقش حیاتی ایفا می‌کند. آیا می‌دانید چرا باتلاق گاوخونی اهمیت جهانی دارد و چه تهدیداتی آینده آن را به خطر انداخته است؟ اگر به دنبال سفر متفاوت و پاسخ به این پرسش‌ها هستید، خواندن راهنمای بازدید از تالاب گاوخونی اصفهان را از دست ندهید.

تالاب گاوخونی کجاست؟

تالاب گاوخونی در ۱۴۰ کیلومتری جنوب شرق اصفهان، یکی از مهم‌ترین ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره ایران و جاهای دیدنی اصفهان است. این تالاب، یکی از نماد‌های حیات اکولوژیک فلات مرکزی است. گاوخونی در منطقه‌ای خشک با اقلیم متنوع قرار دارد و بیشتر آب آن از جنوب و جنوب شرقی تأمین می‌شود. باتلاق گاوخونی آخرین ایستگاه آب‌های زاینده‌رود است که مسیر ۴۰۵ کیلومتری از زردکوه بختیاری تا کویر را طی کرده است. این تالاب از سال ۱۳۵۴ در فهرست کنوانسیون رامسر قرار گرفته و تنوع زیستی آن اهمیت زیادی دارد.

در ساختار زمین‌شناسی گاوخونی، سنگ‌های آندزی‌بازالتی و رسوبات آبرفتی غالب هستند و تنوع خاک‌ها، رشد گونه‌های شورپسند را تقویت کرده است. این تالاب دست‌کم ۶۵ گونه گیاهی در ۱۶ تیره دارد که بیشترین سهم مطلق به تیره اسفناج است. جایگاه بین‌المللی تالاب گاوخونی اصفهان، حاصل تنوع زیستی و نقش زیست‌محیطی آن است. این تالاب زیستگاه پرندگان مهاجر، جانوران بومی می‌باشد و در تغذیه سفره‌های زیرزمینی، تنظیم آب‌وهوا و کنترل ریزگردها تأثیر زیادی دارد.

• آدرس تالاب گاوخونی: استان اصفهان، ۳۰ کیلومتری شهرستان ورزنه
• مساحت تالاب گاوخونی: ۴۸۹ کیلومتر مربع که اکنون فقط ۵۰ کیلومتر مربع آن آبگیر است.
• ارتفاع تالاب گاوخونی: ۱۴۷۰ متر
• عمق تالاب گاوخونی: ۱۵۰ سانتی‌متر
• حجم آب مورد نیاز تالاب گاوخونی: برای حفظ تمامی کارکردهای اکولوژیست به ۱۷۵ میلیون مترمکعب در سال
  آب نیاز دارد.

علت نام گذاری این تالاب به گاوخونی چیست؟

ریشه نام تالاب گاوخونی روایت‌های گوناگونی دارد و هر کدام به بخشی از تاریخ یا طبیعت منطقه اشاره می‌کند. برخی معتقدند درگذشته دامداران گاوهای خود را برای چرا به این محدوده می‌آوردند و به همین دلیل، تالاب به «خانه گاوها» شهرت گرفت.

روایت دیگری از متون باستانی است که واژه «گاو» در آثار کهن به معنی اصفهان و «خونی» یا «خانی» در زبان پهلوی به معنی چشمه یا آبگیر است، پس این اسم به معنای «آبگیر اصفهان» است.

دیدگاه دیگری اعتقاد دارد این نام با زندگی گورخرها و مرگ آن‌ها در باتلاق ارتباط دارد و ابتدا «گورخونی» یا «گود خونی» بوده است. برخی، نام را برگرفته از واژه ترکی «گوخان» و معنی بوی نامطبوع تالاب در برخی فصل‌ها می‌دانند.

در فرهنگ‌نامه آنندراج هم «گاو» به معنی بزرگ و «خان» به معنی چاه آمده و در مجموع «چاه بزرگ» معنا می‌دهد.

ویژگی های طبیعی و جغرافیایی باتلاق گاوخونی

باتلاق گاوخونی یکی از نادرترین اکوسیستم‌های فلات مرکزی ایران است که در سفر به اصفهان می‌توانید از آن بازدید کنید. این تالاب در پست‌ترین نقطه دشت اصفهان واقع شده است. در ادامه با برخی از ویژگی‌های مهم تالاب گاوخونی اصفهان آشنا می‌شویم.

• مساحت گاوخونی با توجه به حجم آب هر سال، بین ۴۷۰ تا ۷۱۹ کیلومتر مربع نوسان دارد.
• طول تالاب تا ۲۵ کیلومتر و عرض آن تا ۱۵ کیلومتر می‌رسد.
• اطراف باتلاق با اراضی غیرقابل کشت و بدون هیچ نشانه‌ای از روستا یا کشاورزی تا شعاع ۱۵ کیلومتری احاطه شده است.
• وسعت آبگیر تالاب وابسته به میزان بارندگی است.
• در سال‌های خشکسالی، آب گاوخونی کاهش‌یافته و حتی به ۱۲۰ کیلومتر مربع می‌رسد.
• در ایام پر آبی عمق آب معمولاً ۱ متر و در ایام خشکسالی نیم متر است.
• شوری خاک و کمبود آب، کشاورزی را در نزدیکی تالاب تقریباً ناممکن کرده است.
• گاوخونی هم ذخیره‌گاه آب‌شور زاینده‌رود است و هم زیستگاه گونه‌های خاص گیاهی و جانوری محسوب می‌شود.
• تپه‌های شنی وسیع، مناطق نمکی و جنگل‌های پراکنده به اطراف تالاب زیبایی خاصی داده است.
• گاوخونی از گسترش کویر در منطقه جلوگیری می‌کند.
• علاوه بر زاینده‌رود، دو رودخانه فصلی (ایزدخواست و زرچشمه) کنار آن نیز به غنای زیست‌محیطی و هیدرولوژیک آن افزوده است.
• گاوخونی عملیات تصفیه آب ورودی از زاینده‌رود را دارد و از آلودگی آب‌های زیرزمینی جلوگیری می‌کند.
• بیشترین سهم تالاب گاوخونی با ۹۱ درصد برای اصفهان است و مساحت کمی از آن برای استان‌های فارس، یزد و چهارمحال‌وبختیاری است.

تهدیدات تالاب گاوخونی

در دهه اخیر، تالاب گاوخونی اصفهان با بحران جدی روبرو شده است. کاهش بارندگی، خشکسالی مداوم و برداشت بی‌رویه از زاینده‌رود، ورودی آب را به‌شدت پایین آورده و تالاب را تا مرز خشکی کامل کشانده است. این وضعیت، گاوخونی را به یکی از اصلی‌ترین منابع ریزگردهای سمی و خطری جدی برای سلامت مردم و اکوسیستم‌های مرکزی ایران تبدیل کرده است. نابودی گیاهان و جانوران خاص تالاب، افت کیفیت هوا و ضربه به کشاورزی و زندگی روستاییان، از پیامدهای اصلی این بحران است.

ادامه این روند، خطر تبدیل کل تالاب به کویر نمکی را به همراه دارد. افزایش گرما و تبخیر، آب را نابود می‌کند و لایه‌های نمکی سرزمین را می‌پوشانند. این شرایط فرسایش بادی و ریزگردهای نمکی را دوچندان می‌کند و می‌تواند میلیاردها دلار خسارت زیست‌محیطی و اقتصادی رقم بزند. خشک‌شدن کامل تالاب، زمینه بروز بیماری‌های سخت و تهدید جدی برای زیست و سلامت منطقه است.

در برابر این تهدیدها، برنامه‌های احیای باتلاق گاوخونی تعریف شده است. شرط موفقیت، تأمین حق‌آبه سالانه ۱۷۶ میلیون مترمکعب، کنترل کانون‌های گردوغبار، هماهنگی دقیق سازمان‌ها و مشارکت مؤثر جوامع محلی است. اگر این اقدامات طبق برنامه پیش رود، می‌توان به بازگشت حیات و حفظ ارزش‌های گاوخونی برای آینده امیدوار بود.

چگونه به تالاب گاوخونی برویم؟

تالاب گاوخونی در ۱۶۷ کیلومتری جنوب شرق اصفهان و نزدیک‌ترین فاصله با شهر ورزنه (۳۰ کیلومتر) قرار دارد. این نقطه، روی مسیرهای کمتر شناخته فلات مرکزی است و از دو استان اصفهان و یزد دسترسی دارد.

مسیر اصلی تالاب گاوخونی از اصفهان:

• اول وارد بلوار روشن دشت و جاده زردنجان شوید.
• بعد از پل چنار، وارد جاده اصفهان – ورزنه شوید.
• شهر ورزنه را پشت سر بگذارید و ۳۰ کیلومتر دیگر تا تالاب رانندگی کنید.

مسیر تالاب گاوخونی از اژیه:

• از آزادراه دستگردی و خیابان قلعه شور عبور می‌کنید.
• وارد بزرگراه ۱۵ خرداد تا نیک‌آباد می‌شوید.
• از نیک‌آباد به اژیه بروید و ۵۵ کیلومتر تا تالاب برانید.

دیگر راه‌های دسترسی تا گاوخونی:

• مسیر جدید یزد-ندوشن-ورزنه که مسافت را صد کیلومتر کوتاه‌تر می‌کند.
• حرکت از شهر رضا به سمت نیک‌آباد، اژیه، ورزنه و در نهایت به سمت تالاب.
• حرکت از اصفهان به سمت نایین که بعد از طی ۹۸ کیلومتر به ورزنه و بعد از آن به تالاب می‌رسید.
• مسیر اصفهان به سمت زیار – حسن‌آباد جرقویه – خارا و در نهایت تالاب از راه‌های دیگر تالاب گاوخونی است.

نکات مهم بازدید از تالاب گاوخونی

برای تجربه بازدید کامل و بدون مشکل از تالاب گاوخونی بهتر است نکات زیر را در نظر بگیرید:

• بهترین زمان بازدید از تالاب، فصل بهار، اوایل پاییز و حتی زمستان است. در این ایام تالاب آب بیشتری دارد.
• برای بازدید راحت، صبح زود یا عصر به تالاب سر بزنید.
• بدون راهنمای محلی، وارد بخش‌های گلی و آبدار نشوید. برخی نقاط خطر فرو رفتن دارند.
• در تالاب امکانات رفاهی وجود ندارد و باید آب، غذای سبک و تجهیزات همراه خود داشته باشید.
• برای تماشای حیات‌وحش و پرندگان مهاجر، دوربین دوچشمی همراه خود ببرید.
• در محیط تالاب زباله نریزید.
• به پرندگان و لانه آن‌ها نزدیک نشوید.
• پس از بارندگی با خودرو سواری به تالاب نزدیک نشوید.
• هرگونه برداشت گیاه یا شکار پرندگان در تالاب ممنوع است.

سخن پایانی

تالاب گاوخونی با تنوع زیستی بالا، تغذیه آب‌های زیرزمینی و کنترل ریزگردها، برای فلات مرکزی ایران حیاتی است. کاهش آب و تهدیدات محیط‌زیستی آینده تالاب را به خطر انداخته است. رعایت اصول حفاظتی مانند تأمین حق آبه می‌تواند به حفظ تالاب کمک کند.

سوالات متداول

۱- بهترین زمان سفر به تالاب گاوخونی کدام فصل است؟

فصل بهار و اوایل پاییز بهترین زمان سفر به تالاب است.

۲- جاذبه‌های گردشگری اطراف تالاب گاوخونی کجاست؟

کویر ورزنه، گاو چاه ورزنه، مسجد جامع ورزنه، تپه‌های ماسه‌ای ورزنه، آسیاب شتر، کوه سیاه تالاب گاوخونی، قلعه قورتان جزو جاهای دیدنی اطراف گاوخونی هستند.