مسجد جامع عتیق شیراز؛ کعبه ثانی شیرازی‌ها کجاست؟

شهر زیبای شیراز دارای بناهای تاریخی مهمی است که هرکدام از آن‌ها ارزش بسیاری برای ایرانیان دارد. یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی و جاهای دیدنی شیراز، مسجد جامع عتیق شیراز است. این مسجد اهمیت بسیار زیادی برای ساکنان شیراز دارد و داستان‌های تاریخی بسیاری را پشت سر گذاشته است. باورهای مختلفی نیز در میان مردم درباره‌ی این مسجد شگفت‌انگیز و تاریخی وجود دارد. اگر دوست دارید با این مسجد مهم و قدیمی بیشتر آشنا شوید، ادامه‌ی این مطلب را دنبال کنید.

مسجد عتیق شیراز

مسجد عتیق شیراز که به مسجد جمعه یا آدینه نیز معروف است در سال ۲۸۱ هجری قمری و در زمان حکومت صفاریان و به دست عمر لیث صفاری ساخته شده است و یکی از قدیمی‌ترین مساجد ساخته‌شده در شیراز است. این مسجد در دوره‌های مختلف تاریخی مورد مرمت قرار گرفته است که از این دوره‌ها می‌توان به اتابکان، تیموریان و صفویان اشاره کرد. طبق شواهد تاریخی این مسجد روی بنایی قدیمی که احتمالاً درگذشته آتشکده بوده، ساخته شده است. مسجد عتیق شیراز یک جاذبه‌ی مذهبی در شهر شیراز است که در طول تاریخ دارای کارکردهای اجتماعی و سیاسی نیز بوده است. طبق باور مردم حتی حافظ شیرازی نیز به این مسجد رفت‌وآمد می‌کرده و در آن فعالیت داشته است. مسجد جامع عتیق ۶ ورودی در اضلاع مختلف خود دارد؛ ولی مهم‌ترین ورودی آن در ضلع شمالی مسجد قرار گرفته که در دوره‌ی صفویه بازسازی شده است. این در که درب دوازده امام نام دارد دارای سردری با کاشی‌های مقرنس‌کاری شده است. معماری این مسجد و بخش‌های مختلف آن مانند خدای‌خانه، محراب و شبستان هرکدام اهمیت ویژه‌ای دارند.

مسجد جامع عتیق شیراز کجاست؟

مسجد عتیق شیراز در مرکز شیراز و در ضلع شرقی شاه‌ چراغ قرار گرفته است. این مسجد از گذشته از محل‌های اصلی گردهمایی‌های مردم شیراز و بزرگان شهر بوده است. طبق اسناد تاریخی بخش مهمی از مرمت این مسجد به همت سید عبدالحسین دستغیب انجام شده است. شاه نعمت‌الله ولی که عارفی از قرن هشتم است و استاد حافظ شیرازی به شمار می‌آید نیز از این مسجد بازدید کرده است. ابن‌بطوطه بزرگ‌ترین جهانگرد مسلمان نیز پس از بازدید از این مسجد به تحسین از آن پرداخته و آن را بهتر از همه‌ی مساجد و دارای بزرگ‌ترین صحن‌ها نامیده است و درب شمالی آن را از باب‌البرید دمشق نیز بهتر دانسته است. در شعری از سعدی شیرازی نیز نام این مسجد با عنوان «مسجد آدینه» یاد شده است که تمام این شواهد تاریخی نشان‌دهنده‌ی اهمیت زیاد این مسجد در طول تاریخ است. به‌طورکلی مسجد جامع عتیق شیراز از گذشته محلی برای فعالیت‌های اجتماعی و مذهبی مسلمانان بوده که افرادی همچون حافظ نیز در آن رفت‌وآمد داشته‌اند. در طول تاریخ مردم در این مسجد جمع می‌شدند و به گفت‌وگو در موضوعات مختلف، تفسیر قرآن، مطالعه و تحریر می‌پرداختند.

مسجد عتیق شیراز کی ساخته شد؟

مسجد جامع عتیق شیراز قدیمی‌ترین مسجد شهر شیراز و سومین مسجد قدیمی در ایران است. این مسجد در دوران دومین حاکم سلسله‌ی صفاریان یعنی عمرو لیث صفاری در سال ۲۸۱ هجری قمری ساخته شده است. البته طبق شواهد تاریخی هسته‌ی اولیه‌ی این مسجد در دوره‌ی خلافت عمر بن عبدالعزیز گذاشته شده است و همچنین شواهد تاریخی تأیید می‌کنند که این مسجد بر روی ویرانه‌ای از یک بنای قدیمی دیگر که احتمالاً آتشکده بوده، ساخته شده است. آثار مختلفی در این مسجد وجود دارد که متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی است و در زمان‌های متفاوتی به مسجد افزوده شده است. در دوره‌ی اتابکان که به قرن ششم و هفتم هجری قمری بازمی‌گردد علاوه بر مرمت، بخش‌هایی نیز به مسجد افزوده شده است. بخش مهمی از مرمت‌ها نیز در دوره‌ی صفویان و به دست شاه طهماسب و شاه عباس یکم صورت گرفته است که از آن دوره کتیبه‌هایی همچون کتیبه‌ی دوازده امام باقی مانده است. مرمت‌های مسجد عتیق در دوره‌ی قاجاریه نیز ادامه داشته است و در سال ۱۳۱۵ یک بازسازی اساسی در این مسجد انجام شده است.

باورهای مردم و افسانه‌های مسجد عتیق شیراز

مسجد عتیق شیراز آن‌قدر در باور مردم شیراز جایگاه بالایی دارد که در داستان‌ها و اعتقادات این مردم نیز جا گرفته است. برای مثال مردم شیراز باور دارند که اژدهای خفته‌ی عصای موسی در زیر بخش خدایخانه‌ی مسجد قرار گرفته است. همچنین برخی معتقدند حضرت عیسی (ع) در این مسجد به همراه میکائیل و اسرافیل نزول کرده است. بعضی دیگر از افراد نیز این مسجد را مسجدالاقصی می‌نامند و معتقدند مسجد عتیق شیراز قبله‌ی اول مسلمانان پیش از کعبه بوده است. هرچند برخی از این روایات عطر و بوی افسانه دارند؛ اما بعضی از آن‌ها نیز بر پایه‌ی شواهد معتبر هستند. برای مثال مردم باور دارند که این مسجد پیش از این‌که به مسجد تبدیل شود، آتش‌خانه بوده است که شواهدی نیز برای اثبات این فرضیه وجود دارد. همچنین مساجد بسیاری در ایران موجود هستند که بر ویرانه‌ی آتشکده‌ها ساخته شده‌اند. باور دیگر این است که این مسجد از مساجد محبوب حافظ شیرازی شاعر بزرگ ایرانی بوده که دلیلی برای رد این فرضیه وجود ندارد و به‌طورکلی با توجه به اهمیت این مسجد در دوره‌های مختلف تاریخی و ازآنجایی‌که این مسجد محل گردآمدن بزرگان بوده است، می‌توانیم مطمئن باشیم که حافظ شیرازی نیز در این مسجد رفت‌وآمد داشته است. امین احمد رازی که ادیب مطرح و مشهوری از قرن یازدهم است نیز در بخشی از کتاب هفت‌اقلیم، به مسجد عتیق اشاره می‌کند و آن را همان‌جایی معرفی می‌کند که حافظ خود را ملزم کرده بود که در آن به تلاوت قرآن بپردازد، همچنین برخی مورخین معتقدند که از سمت شاه اسحاق اینجو، مسئولیت دارالمصحف به حافظ داده شده بوده است.

در مسجد عتیق شیراز چه بناهایی وجود دارند؟

در گوشه گوشه‌ی مسجد جامع عتیق شیراز، بناهای مختلفی از دوره‌های مختلف وجود دارد که هرکدام ارزش، اهمیت و زیبایی منحصربه‌فردی دارند و می‌توانند برای خریداران بلیط هواپیما شیراز بسیار جذاب باشند؛ در ادامه به معرفی این بناها خواهیم پرداخت:

دارالمصحف یا خدای‌خانه مسجد عتیق
ساختمان دارالمصحف یا خدای‌خانه در سال ۷۵۲ هجری قمری در نیمه قرن هشتم و به دستور «شاه اسحاق اینجو» که آخرین حاکم آل اینجو و هم‌دوره‌ی حافظ شیرازی بود و در اواخر دوره ایلخانان بر فارس و اصفهان حکومت می‌کرد، در میان حیاط مسجد عتیق شیراز ساخته شد. علت نام‌گذاری این ساختمان به دارالمصحف یا خدای‌خانه این بود که از این ساختمان برای کتابت و نگهداری قرآن استفاده می‌شد. کاتبان قرآن در این مکان به کتابت این کتاب آسمانی می‌پرداختند و حافظان قرآن نیز برای تلاوت آن به این محل می‌آمدند. این عمارت تنها یک‌بار و در سال ۱۳۱۵ مرمت شده است.
عمارت دارالمصحف از سنگ و گچ ساخته شده و عمارتی چهارگوش است که در هر گوشه‌ی آن ستون مدوری قرار دارد. در هر چهار ضلع این عمارت ایوانی وجود دارد و اتاقی نیز در وسط آن قرار گرفته که از ایوان‌های شمالی و جنوبی دارای ورودی است. در این بخش از مسجد یک قرآن سی‌پاره از دوره‌ی شاه اسماعیل صفوی وجود داشته که در تمام صفحات آن نام مسجد نوشته شده و امروزه نیز این قرآن در موزه‌ی پارس شیراز قرار دارد. همچنین کتیبه‌ی موجود در این عمارت نمونه‌ی ارزشمندی از هنر خطاطی ایرانی است و شامل اشعار عربی به خط ثلث است. نام خوش‌نویس این اثر یحیی جمالی صوفی است که از خطاطان معروف سده هشتم هجری است.

درب دوازده امام و طاق مروارید (ضلع شمالی مسجد)
یکی از دیدنی‌ترین بخش‌های مسجد عتیق، درب دوازده امام در ضلع شمالی مسجد است. این قاب تماشایی با کاشی‌های زیبای رنگی و اصول مقرنس‌کاری، تزئین شده است. در بخش بالایی این درب کتیبه‌ای از دوره‌ی صفوی باقی مانده که از آثار علی جوهری است. تاریخی که روی این کتیبه حک شده است سال ۱۳۰۱ هجری قمری را نشان می‌دهد که یکی از زمان‌های بازسازی مسجد است. کنار این درب، شبستان کوچکی است که در آن محرابی سنگی قرار دارد که آیاتی از قرآن روی آن حک شده است. این شبستان امروزه تبدیل به محلی برای رسیدگی به امور مسجد عتیق شیراز شده است. طاق مروارید، طاق‌نمای بلندی در ضلع شمالی مسجد است که دارای دو گلدسته‌ی بزرگ و زیباست. سقف این طاق‌نما دارای آجرکاری‌ها و مقرنس‌کاری‌های زیبایی است. در بخش غربی این طاق دالانی است که به درب دوازده امام می‌رسد و از سمت شرقی این طاق نیز می‌توان به شبستان بزرگ مسجد رسید.


شبستان‌های مسجد عتیق شیراز
مسجد عتیق شیراز دارای چهار شبستان است که برای بازدید از شبستان اصلی آن باید به ضلع غربی مسجد برویم. این شبستان دارای ۵ درب آهنی و یک محراب سنگی زیباست. در بخش جنوبی حیاط نیز شبستان باریک دیگری قرار دارد. از کنار دروازه دوازده امام نیز می‌توانیم به شبستان بخش شمالی مسجد برسیم. شبستان چهارم نیز در ضلع شرقی مسجد است که امروزه تنها مخروبه‌ای از آن باقی‌مانده است؛ اما سال‌ها قبل در آن نماز اقامه می‌شد و تا سال ۱۳۶۱ نیز این شبستان کانون فرهنگی مسجد بود.

محراب‌های مسجد عتیق
مسجد عتیق شیراز دارای سه محراب زیباست که از اصلی‌ترین اجزای مسجد هستند. در شبستان اصلی، محرابی از جنس آهن و سنگ مرمر قرار دارد که کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌های نفیسی آن را ارزشمندتر کرده است. روی این کاشی‌ها احادیثی از پیامبر و ۱۳ آیه از آیات قرآن با خط ثلث و نسخ نگاشته شده است. شبستان جنوبی مسجد نیز دارای محراب زیبایی با مقرنس‌کاری‌های فوق‌العاده است. در دو طرف محراب دو ستون سنگی مارپیچ عظیم و باشکوه قرار دارد و کاشی‌های آبی محراب به ایجاد فضای معنوی در مسجد کمک کرده است. همچنین نزدیک این محراب منبری قدیمی با ۱۳ پله‌ی چوبی قرار دارد. محراب بعدی در شبستان شمالی قرار دارد و از جنس مرمر است. اطراف این محراب کتیبه‌ها و نقوش حکاکی شده‌ی زیبایی قرار دارد.

معماری مسجد عتیق شیراز

در معماری مسجد عتیق شیراز هر یک از ضلع‌های مسجد دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت. ضلع شمالی این مسجد (روبه‌قبله) دارای دو درب ورودی در شمال شرقی و شمال (درب دوازده امام) مسجد است. یک ایوان و یک شبستان نیز وجود دارد. در جرزهای دو طرف سردر چهار کتیبه با اسامی دوازده امام و کتیبه‌ی دیگری از علی جوهری وجود دارد. طاق‌نمای بلند مروارید که دارای دو گلدسته‌ی بلند است و در غرب آن نیز دالانی به سمت درب شمالی قرار دارد و در پشت آن نیز شبستانی با پهنای کم قرار گرفته است. شبستان بزرگ مسجد با ۵ درب آهنی و محراب زیبای سنگی در طرف شرق طاق مروارید قرار دارد.
در ضلع غربی (رو به آفتاب) این مسجد درب ورودی حرم شاه‌چراغ قرار دارد. رواق‌های زیبای ده دهانه در این ضلع قرار دارند و در انتهای آن‌ها درب ورودی شبستانی قرار گرفته که در ضلع جنوبی است. ضلع جنوبی مسجد عتیق (پشت به قبله) دارای طاق‌نمایی پهن و بلند است که درگذشته تخریب شده و در سال ۱۳۴۸ دوباره بازسازی شده است. شبستانی قدیمی با عرضی کم نیز در این بخش قرار گرفته است که دارای محرابی زیبا با سقف مقرنس‌کاری شده و کاشی‌های آبی زیباست. منبری کهن با ۱۳ پله نیز در کنار همین محراب قرار دارد. دیوار ندبه یکی دیگر از بخش‌های مسجد است که در ضلع جنوبی آن قرار دارد در بالای این دیوار علامت تک‌سروی وجود دارد. برخی معتقدند براق یا همان مرکب آسمانی پیامبر در شب عروج از پای این دیوار حرکت کرده است.


ضلع شرقی (پشت به آفتاب) دارای طاق‌نمایی پهن و بلند است که درون آن هشت طاق‌نمای کوچک دیگر نیز قرار گرفته است. در سمت چپ نیز چهار طاق‌نمای کوچک قرار دارد که در پشت آن‌ها ایوانی وجود دارد. در سمت راست هم چهار طاق‌نمای کوچک است که یکی از آن‌ها نیز درب خروجی مسجد است. شبستان مخروبه‌ای که درگذشته محل اقامه‌ی نماز و کانون فرهنگی مسجد بوده است و همچنین راه‌پله پشت‌بام مسجد نیز در همین بخش قرار گرفته است. در این ضلع ایوانی با دو رواق سه‌دهانه وجود دارد و در بالای این ایوان کتیبه‌هایی با آیات قرآن کریم قرار دارد. مسجد جامع عتیق شیراز دارای صحنی دلگشاست که با سنگ‌های مرمر فرش شده است و خدایخانه در میانه‌ی آن به زیبایی صحن افزوده است. در این صحن حوضی بزرگ و چندضلعی ساخته شده است که تاریخ ساخت آن مشخص نیست و نمازگزاران برای وضو گرفتن از آب این حوض استفاده می‌کنند. مرمت‌های زیادی در این مسجد صورت گرفته است. اولین مرمت‌ها مربوط به دوره اتابکان و قرن ششم هجری است. سلطان ابراهیم در طول حکومتش قسمتی از مسجد عتیق را مرمت کرد. بخش دیگری از مرمت مسجد نیز مربوط به دوره صفویان است. همچنین در سال ۱۰۰۰ هجری شمسی در‌ب‌ها و کتیبه‌های واقع در ضلع شمالی بازسازی و مرمت شده‌اند. مرمت ضلع جنوبی در سال ۱۳۴۸ صورت گرفته و در سال ۱۳۱۵ نیز اداره‌ی باستان‌شناسی با کمک مردم به بازسازی مسجد پرداخته است.

بهترین زمان بازدید از مسجد عتیق شیراز

به‌طورکلی بهترین زمان برای خرید بلیط هواپیما و سفر به شیراز فصل بهار است در این فصل هوا بسیار مطبوع است و بوی خوش بهار نارنج در شهر می‌پیچد. به شما پیشنهاد می‌کنیم که در یک عصر بهاری به این بنای بزرگ تاریخی سر بزنید چون در هنگام عصر، گرمای آفتاب دیگر شما را آزار نخواهد داد. درب مسجد عتیق از ساعت ۸ صبح تا ۸ شب به روی بازدیدکنندگان باز است. بازدید از این مسجد رایگان بوده و برای دیدن مسجد عتیق نیازی به تهیه‌ی بلیط نخواهید داشت.

دسترسی مسجد عتیق

مسجد عتیق شیراز در ضلع شرقی شاه‌چراغ قرار گرفته است. برای رفتن به این مسجد می‌توانید از خودروی شخصی‌تان استفاده کنید یا اینکه با وسایل نقلیه‌ی عمومی همچون مترو یا اتوبوس خودتان را به مسجد برسانید. ایستگاه زندیه نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به این مسجد است که تنها چند کیلومتر با مسجد عتیق فاصله دارد. شما می‌توانید بعد از رسیدن به ایستگاه زندیه با تاکسی‌ها و اتوبوس‌های موجود به سمت شاه‌چراغ بروید و یا بین بلوار زینبیه و چهارراه مشیر پیاده شوید و سپس با اتوبوس‌های خیابان لطفعلی‌خان زند به سمت مسجد بروید.

دیدنی‌های اطراف مسجد عتیق شیراز

دیدنی‌های مهمی در اطراف این مسجد وجود دارد که پیشنهاد می‌کنیم بعد از بازدید از مسجد عتیق حتماً از این دیدنی‌ها هم بازدید کنید:

مسجد شاه‌ چراغ
یکی از مهم‌ترین اماکن مذهبی ایران و شیراز، حرم حضرت شاه‌ چراغ (ع)، برادر امام رضا (ع) و پسر امام موسی کاظم (ع) است. این مکان مقدس ازلحاظ معماری ایرانی و اسلامی نیز اهمیت بسیار زیادی دارد و دارای کاشی‌کاری‌ها و آیینه‌کاری‌های زیبا و بسیار ارزشمندی است. این حرم مطهر که در خیابان احمدی شیراز و در نزدیکی مسجد عتیق قرار گرفته است هرساله میزبان گردشگران و زائران بسیاری است.

بازار وکیل
بازار وکیل یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین بازارهای تاریخی در ایران است که به دستور کریم‌خان زند ساخته شده است. بنای بازار از جنس گچ، آجر و آهک است و دارای ستون‌هایی سنگی است. با مراجعه به بازار وکیل علاوه بر بازدید از یکی از اماکن تاریخی مهم در شیراز، می‌توانید انواع صنایع‌دستی محلی موجود در بازار را نیز ببینید و خریداری کنید.

حمام وکیل
حمام وکیل یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی شیراز است که متعلق به دوره‌ی زندیه بوده و امروزه به موزه‌ی مردم‌شناسی تبدیل شده است. با بازدید از این حمام تاریخی از معماری شگفت‌انگیز آن و نگارگری‌های فوق‌العاده‌ی درون آن شگفت‌زده می‌شوید و همچنین با دیدن مجسمه‌های موجود در حمام با آداب‌ورسوم و فرهنگ تاریخی مردم این منطقه آشنا می‌شوید.

کلام آخر
مسجد عتیق شیراز یکی از مهم‌ترین اماکن تاریخی شهر شیراز است که برای مردم محلی و گردشگران از اهمیت بسیاری برخوردار است. در این مسجد بخش‌های مختلفی با داستان‌های متنوع و سرگذشت‌های جالب وجود دارد. در سفر به شیراز بازدید از این مسجد شگفت‌انگیز که روزگاری حافظ شیرازی در آن رفت‌وآمد می‌کرده را فراموش نکنید!