صنایع دستی و سوغاتی های ایلام

تاریخ انتشار: ۱۸ مرداد ۱۴۰۴

سوغاتی های ایلام با طبیعتی بکر، فرهنگی غنی و پیشینه‌ای تاریخی، گنجینه‌ای از خوراکی‌های محلی و صنایع دستی ایلام را شامل می‌شود که ریشه در زندگی عشایری و آداب‌ورسوم مردمانش دارد. از شیرینی‌ها و نان‌های محلی گرفته تا محصولات کوهی و صنایع‌دستی منحصربه‌فرد، هر کدام از سوغات ایلام بازتابی از سبک زندگی، ذوق هنری و طبیعت زاگرس هستند که سفر به ایلام را به تجربه‌ای به‌یادماندنی تبدیل می‌کنند. در این مطلب با سوغاتی های ایلام آشنا می‌شویم.

ایلام از تهران هم پرواز دارد و می‌توانید به راحتی ارزانترین بلیط هواپیما ایلام تهران را در هر دو مسیر رفت و برگشت، از سفرمارکت تهیه کنید.

سوغاتی های خوراکی ایلام

آنچه ایلام را از بسیاری از نقاط دیگر ایران متمایز می‌کند، تنوع و اصالت غذاهای محلی و خوراکی‌های سنتی است؛ طعم‌هایی که نسل به نسل، با صبر، سادگی و عشق، در دل خانه‌ها و آشپزخانه‌های این دیار زنده نگه داشته شده‌اند. در ادامه، با محبوب‌ترین سوغاتی های ایلام آشنا می‌شویم.

روغن حیوانی ایلام یا ریون دان

روغن حیوانی یکی از آشناترین سوغاتی های ایلام است که به روش کاملا سنتی تهیه و نگهداری می‌شود. این روغن از کره‌ شیر محلی تولید شده و برای طعم و ماندگاری بهتر، به آن گیاه کوهی معطر به نام «چَویر» (Chaweer) اضافه می‌کنند؛ گیاهی که در دامنه‌های زاگرس رشد می‌کند و رایحه‌ای گرم و تند دارد.

روغن محلی ایلام اغلب به‌جای ظروف صنعتی، در ظرفی سنتی به‌نام هیزه (Heeza) (یا همان خیک) نگهداری می‌شود که از پوست دباغی‌شده بز یا گوسفند ساخته شده است.

آماده‌سازی هیزه فرایندی دقیق و زمان‌بر است؛ پوست پس از چند مرحله شست‌وشو با نمک و آرد، خشک‌کردن زیر آفتاب و بستن منافذ، با دوشاب (شیره) خرمای غلیظ پر شده و حدود ۱۰ روز نگهداری می‌شود. سپس با ذوب کردن کره و شیره خرما، ظرف آماده نگهداری نهایی است. روغن حیوانی ایلام در چنین ظرفی عطر، طعم و ماندگاری خاصی پیدا می‌کند و در غذاهای متنوع مصرف می‌شود.

حلوای بگل ایلام

حلوای بگل (Bagel) یکی از تنقلات و شیرینی‌های خوشمزه و سنتی استان ایلام است. این حلوا جزو غذاهای مقوی و محبوب منطقه به شمار می‌رود و طرز تهیه ساده‌ای دارد، اما در عین حال، بسیار خوشمزه و دلچسب است. مواد اصلی تشکیل‌دهنده این حلوا عبارت‌اند از: خرما، بگل (کشک پودر شده)، روغن حیوانی و گاهی کنجد سفید که ترکیبی سالم، مقوی و خوش‌طعم را ایجاد می‌کند.

حلوای بگل سرشار از کلسیم است و برای رشد کودکان و تقویت عضلات ورزشکاران بسیار مفید است. به‌علاوه، این خوراکی کالری بسیار بالایی دارد و به همین دلیل یکی از گزینه‌های مناسب برای کوهنوردان و کسانی است که در مسیرهای طولانی به انرژی بالایی نیاز دارند. یک لقمه از این حلوا می‌تواند انرژی مورد نیاز بدن را برای مدت زیادی تأمین کند بدون اینکه فضای زیادی برای حمل آن لازم باشد.

چزنک یا شلکینه: سوغات خوراکی ایلام

شلکینه (Shelakeena) که در برخی مناطق ایلام به آن چزنک هم گفته می‌شود، یکی از نان‌ها یا شیرینی‌های سنتی و پرطرفدار استان ایلام است. این نان نازک، خوش‌عطر و مقوی، بیشتر در مهمانی‌های خودمانی و جمع‌های خانوادگی به‌ویژه در فصل بهار پخته می‌شود و جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ غذایی مردم ایلام دارد. شلکینه بافتی توری و لطیف دارد و معمولا روی ساج داغ یا در صورت در دسترس نبودن، داخل ماهیتابه تهیه می‌شود.

ترکیبات اصلی این سوغاتی ایلام شامل آرد گندم، تخم‌مرغ، شیر، زعفران، روغن حیوانی و گاهی شیره توت یا خرما است. برای تهیه شلکینه، ابتدا از ترکیب آرد، تخم‌مرغ، شیر، زعفران و نمک یک مایه رقیق آماده می‌شود. سپس این مایه را با ملاقه روی ساج داغ یا ماهیتابه چرب‌شده با روغن حیوانی به صورت لایه‌ای نازک می‌ریزند.

وقتی یک طرف آن پخت و طلایی شد، به‌آرامی آن را برمی‌گردانند تا طرف دیگر نیز بپزد. شلکینه‌های پخته‌شده را در ظرف می‌چینند و با شیره (دوشاب) و روغن حیوانی تزئین و سرو می‌کنند. این نان سنتی با طعمی شیرین و عطری دلپذیر، گزینه‌ای عالی برای میان‌وعده یا پذیرایی سنتی است.

بژی برساق

بژی برساق یکی از خوراکی‌های سنتی، خوش‌طعم و پرطرفدار در استان ایلام است که معمولا در مراسم‌ سنتی، نوروز، عروسی‌ها، یا در کنار چای به‌عنوان تنقلاتی خانگی و محلی تهیه می‌شود. این نان روغنی شیرین، در زبان کردی به نام «برساق» شناخته می‌شود و در برخی مناطق کردنشین غرب کشور نیز رواج دارد.

خمیر بژی برساق با ترکیب آرد، تخم‌مرغ، شیر، شکر، نمک، زردچوبه، روغن، رازیانه یا زیره تهیه می‌شود. برخی خانواده‌ها برای خوش‌عطر شدن آن از گلاب یا زعفران هم استفاده می‌کنند. پس از آماده‌سازی، خمیر را به قطعات کوچک تقسیم کرده، شکل می‌دهند و در روغن فراوان سرخ می‌کنند تا طلایی و برشته شود. ظاهر نهایی بژی‌ها معمولا شبیه بیسکوییت‌های کوچک یا گل‌مانند است و بافتی جذاب دارند.

بژی برساق به‌دلیل استفاده از ادویه‌های گرم و خوش‌عطر مانند رازیانه و زیره، طعمی خاص و سنتی دارد و برای هضم آسان‌تر غذا نیز مفید است. این خوراکی، سال‌هاست که در ایلام به‌عنوان یکی از سوغاتی‌های خوش‌مزه و ماندگار شناخته می‌شود. بسیاری از گردشگران آن را به‌عنوان تحفه‌ای خوش‌طعم با خود به شهرشان می‌برند.

جالب است بدانید که معنی لغوی برساق به معنای «نان برشته شده» است [SSH1] که به رنگ طلایی در می‌آید و به همین دلیل، بژی برساق (یا برساق) به معنای شیرینی‌ای است که با برشته شدن طعم و حیات پیدا می‌کند.

ترخینه ایلام

ترخینه یکی از فرآورده‌های سنتی و پرخاصیت استان ایلام است که قدمتی دیرینه در سفره‌های زمستانی مردم این منطقه دارد. ایلامی‌ها، به‌ویژه در مناطق روستایی و کوهستانی، با استفاده از مواد ساده اما مغذی، خوراکی‌ای تهیه می‌کنند که هم طعم دل‌چسبی دارد و هم برای روزهای سرد سال بسیار مفید و مقوی است. ترخینه در واقع ترکیبی از بلغور گندم، دوغ ترش محلی، نمک و گیاهان معطر کوهی مانند پونه، نعنا، چویر یا آویشن است که پس از تخمیر شدن، به‌صورت گلوله‌هایی درآورده و خشک می‌کنند.

فرایند تهیه ترخینه چند روز زمان می‌برد و معمولا در اواخر تابستان یا اوایل پاییز انجام می‌شود تا برای استفاده در پاییز و زمستان آماده باشد. ابتدا دوغ ترش را با بلغور گندم مخلوط می‌کنند و گیاهان خوش‌عطر را به آن می‌افزایند. سپس این ترکیب را چند روز در دیگ‌های بزرگ می‌گذارند تا کمی تخمیر شود. بعد آن را با دست به گلوله‌هایی کوچک یا متوسط در می‌آورند و در سایه یا آفتاب خشک می‌کنند.

ترخینه خشک‌شده، ماندگاری بالایی دارد و در طول فصل سرد، پایه‌ی تهیه‌ی نوعی سوپ یا آش محلی به نام «آش ترخینه» است.

نسخه ایلامی ترخینه به دلیل استفاده از گیاهان محلی خاص و روش خشک‌کردن سنتی، طعم و عطر ویژه‌ای دارد. امروزه بسیاری از خانواده‌ها هنوز این سنت را زنده نگه داشته‌اند و در کنار استفاده خانگی، آن را به عنوان سوغات ایلام، سالم و مفید به گردشگران معرفی می‌کنند.

کله کنجی سوغات ایلام

کله کنجی (Kola Konjee) یکی از شیرینی‌های اصیل و انرژی‌زای ایلام است که از ترکیب ساده اما مغذی کنجد و خرمای خشک تهیه می‌شود. این خوراکی سنتی، به دلیل طبع گرم، طعم شیرین و ارزش غذایی بالا، گزینه‌ای عالی برای روزهای سرد سال و تأمین انرژی روزانه به شمار می‌رود.

در گذشته، تهیه آن بیشتر با ابزارهای سنتی مانند چالِگ (هاونی در ابعاد بزرگ) و میه‌کُت انجام می‌شد که مواد را کاملا یک‌دست و روغن‌دار می‌کرد، اما می‌توان با چرخ‌گوشت هم نتیجه‌ای مشابه به‌دست آورد.

کله کنجی به‌دلیل استفاده از مواد طبیعی و فاقد مواد نگهدارنده، به‌عنوان میان‌وعده‌ای سالم، در کنار چای یا دمنوش، جای خود را در سبد غذایی بسیاری از خانواده‌های ایلامی و حتی مسافران این دیار باز کرده است.

نان ساجی ایلام

نان ساجی یکی از نان‌های سنتی و سوغات ایلام است که در گذشته‌های نه‌چندان دور، پای ثابت سفره‌های عشایری و روستایی بوده و هنوز هم جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ غذایی این استان دارد. این نان ساده، بر روی وسیله‌ای فلزی به نام «ساج» پخته می‌شود؛ ساج صفحه‌ای گرد و محدب است که با حرارت مستقیم آتش داغ می‌شود و خمیر نان روی آن پهن و پخته می‌شود.

مواد اصلی نان ساجی آرد گندم، آب و مقدار کمی نمک است، اما برخی برای خوش‌طعم‌تر شدن از شیر، ماست یا روغن حیوانی نیز در ترکیب خمیر استفاده می‌کنند. در برخی روستاها، این نان را به همراه دوشاب، کره یا سبزی‌های محلی میل می‌کنند و گاهی هم آن را لایه‌لایه رول کرده و با روغن حیوانی و شکر تبدیل به یک صبحانه یا عصرانه خوشمزه می‌سازند.

نان ساجی به دلیل نداشتن مواد نگهدارنده، نانی سالم و مقوی به حساب می‌آید. در مهمانی‌های محلی، جشن‌های سنتی یا دورهمی‌های فصلی، پخت نان ساجی اغلب به صورت گروهی انجام می‌شود و حال‌وهوای گرم و صمیمی خاصی را به همراه دارد.

نان پپگ ایلام

پَپِگ یا نان پپگ یکی از نان‌های سنتی و محلی استان ایلام است که بیشتر در مناطق روستایی و عشایری پخته می‌شود. این نان، نانی است ضخیم، گرد و خوش‌عطر که بافتی نرم دارد و معمولا روی ساج یا داخل تنورهای گِلی پخته می‌شود.

این نان قدیمی که پخت آن به مراسم آغاز بهار و آیین‌های خانوادگی گره خورده، جایگاه خاصی در فرهنگ غذایی و آیینی مردم ایلام دارد. پپگ معمولا همراه با شیربرنج و در فضایی خانوادگی و شاد پخته می‌شود؛ به‌ویژه در بین ایل کلهر که به آن «پپگ اول بهار» می‌گویند.

روش پخت این نان بسیار منحصربه‌فرد است. خمیر آن که از ترکیب آرد، آب، نمک و پیاز تهیه می‌شود، به صورت دایره‌ای و نسبتاً ضخیم شکل می‌گیرد و برخلاف نان‌های معمولی، به جای پخت روی آتش یا ساج، در دل خاکستر داغ زغال دفن می‌شود. این روش پخت، به پپگ طعمی خاص، بافتی متفاوت و عطر دودی دلنشینی می‌دهد که آن را از دیگر نان‌های سنتی متمایز می‌کند.

نان پپگ علاوه بر مصرف خانوادگی، به عنوان یکی از سوغاتی های خاص ایلام شناخته می‌شود و همراه با نان‌های دیگری چون شلکینه و فتیر، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نان فتیر ایلام

نان فتیر یکی دیگر از نان‌های سنتی ایلام است که در بسیاری از نقاط غرب ایران، به‌ویژه در مناطق کردنشین، پخت می‌شود. این نان ساده اما خوش‌طعم، اغلب در مناسبت‌های مذهبی، اعیاد یا مهمانی‌های خانوادگی تهیه می‌شود. مواد اولیه فتیر آرد گندم، آب، نمک و گاهی تخم‌مرغ است و در پاره‌ای از مناطق، درون آن روغن حیوانی، شیره یا خرما نیز قرار می‌گیرد.

روش پخت این نان اغلب به‌صورت سنتی و روی ساج یا تنور انجام می‌شود. نان فتیر در برخی نسخه‌ها به شکل کاملا نازک و خشک تهیه می‌شود که قابلیت نگهداری طولانی‌تری دارد و در برخی دیگر، ضخیم‌تر و نرم‌تر است و بیشتر به‌صورت تازه مصرف می‌شود. در ایلام، پخت نان فتیر نه فقط یک کار روزمره، بلکه بخشی از فرهنگ غذایی و آیینی مردم به شمار می‌آید و در بسیاری از خانه‌ها هنوز هم به‌شیوه قدیمی پخته می‌شود.

فتیر را می‌توان با چای، دوشاب، پنیر محلی یا حتی خورشت‌های محلی سرو کرد. طعم ساده، مواد اولیه سالم و عطر خوش نان تازه‌پخت‌شده، آن را به یک میان‌وعده یا صبحانه‌ محبوب در میان مردم تبدیل کرده است.

ونوشک یا پسته کوهی ایلام

وَنوشک که در فارسی به آن «پسته کوهی» یا «بنه» نیز گفته می‌شود، یکی از محصولات ارزشمند و خوش‌عطر استان ایلام است که به‌طور طبیعی در ارتفاعات زاگرس، به‌ویژه در مناطق کوهستانی ایلام می‌روید. این گیاه خودرو، از درختچه‌های بومی منطقه محسوب می‌شود و از دیرباز نقش مهمی در معیشت و خوراک مردم محلی داشته است.

میوه ونوشک کوچک‌تر از پسته معمولی است و طعمی خاص، لذیذ و کمی تُرش دارد. در ابتدای برداشت، میوه‌ها سبز و نرم‌اند و طعمی ملایم دارند؛ اما با گذشت زمان تیره‌تر و چرب‌تر می‌شوند. ونوشک نه‌تنها به صورت خام یا بو داده مصرف می‌شود، بلکه در تهیه برخی غذاهای محلی، شیرینی‌ها و حتی تولید روغن نیز کاربرد دارد. از روغن ونوشک به دلیل خاصیت‌های درمانی و پوستی‌اش در طب سنتی نیز بهره گرفته می‌شود.

برداشت ونوشک در ایلام بیشتر در اواخر تابستان تا اوایل پاییز انجام می‌شود و برای بسیاری از خانواده‌های روستایی یک منبع درآمد فصلی محسوب می‌شود. به دلیل ارگانیک بودن، عطر و طعم منحصر‌به‌فرد و خواص فراوانی که دارد، ونوشک یکی از سوغاتی‌های محبوب و ارزشمند این منطقه است.

صنایع دستی ایلام

صنایع دستی ایلام بازتابی زیبا از فرهنگ، هنر و زندگی عشایری مردمان این دیار است. هنرهایی مانند چیت‌بافی، گلیم‌بافی، جاجیم‌بافی سوغاتی‌هایی ارزشمند و اصیل‌اند که هویت فرهنگی ایلام را در قالبی ماندگار به همراه مسافران این سرزمین می‌سپارند.

چیت ایلام

چیت یکی از صنایع دستی ایلام و مناطق عشایری زاگرس است که بافتی شبیه به حصیر دارد و نقش مهمی در سبک زندگی عشایر ایفا می‌کند. این دست‌بافت زیبا از نی و نخ‌های ضخیم پشمی یا موی بز تهیه می‌شود و معمولا به عنوان دیواری سبک‌وزن و قابل‌حمل در اطراف سیاه‌چادرهای عشایر نصب می‌گردد تا فضای داخل چادر را از باد و دید بیرونی محافظت کند.

فرایند تهیه چیت از مراحل سنتی و مشارکتی تشکیل شده است. ابتدا مردان عشایر نی‌ها را از مناطق رودخانه‌ای جمع‌آوری و به محل زندگی‌شان منتقل می‌کنند. سپس، زنان در فصل ییلاق با کمک دختران و دیگر زنان قوم، کار بافت چیت را آغاز می‌کنند. نخ مورد استفاده از موی بز تهیه می‌شود و ریسیده می‌شود. طراحی چیت‌ها بر اساس طرح‌های ذهنی و سنتی انجام می‌شود و نقوشی چون لوزی، مربع، گیاهان و حیوانات در آن‌ها دیده می‌شود.

چیت‌ها بسته به نوع و نقش‌ونگارشان به دو دسته تقسیم می‌شوند: چیت معمولی و چیت ته‌پِه‌ک (ته‌په‌ک)، که دومی جزئیات و تزئینات بیشتری دارد. این بافت‌های سنتی نه‌تنها کارکرد کاربردی دارند، بلکه بخشی از هنر و هویت فرهنگی مردم ایلام و عشایر منطقه را نیز بازتاب می‌دهند.

نمد ایلام

نمد یکی از انواع سنتی و قدیمی صنایع دستی ایلام است که در زندگی عشایر و روستاییان این منطقه نقش مهمی دارد. نمد مالی در ایلام بیشتر در مناطقی مانند ملکشاهی، بدره و بخش‌هایی از ایوان و چوار رواج داشته و همچنان به عنوان یک هنر سنتی زنده باقی مانده است. این هنر که با استفاده از پشم گوسفند و بدون استفاده از هیچ نوع نخ و بافتی انجام می‌شود، ترکیبی از مهارت، صبر و دانش بومی است.

برای ساخت نمد، ابتدا پشم گوسفند تمیز و حلاجی می‌شود، سپس آن را بر سطحی صاف پهن کرده، با آب و صابون مرطوب می‌کنند و به کمک مالیدن، فشار و غلتاندن، الیاف پشمی به هم چسبیده و به شکل یکپارچه در می‌آیند. این فرآیند که اصطلاحاً «نمدمالی» نام دارد، نیاز به نیروی فیزیکی زیادی دارد و معمولا توسط مردان انجام می‌شود.

نمدهای ایلامی به دلیل استفاده از پشم مرغوب و روش سنتی تولید، از کیفیت بالایی برخوردارند و به عنوان زیرانداز، کلاه نمدی، پاپوش و حتی زین اسب مورد استفاده قرار می‌گیرند. برخی نمدها نیز با نقش‌های سنتی و رنگ‌های طبیعی تزئین می‌شوند که به زیبایی و ارزش هنری آن‌ها می‌افزاید. امروزه نمد نه‌تنها کاربردی سنتی دارد، بلکه به عنوان سوغاتی و کالای دکوری نیز مورد توجه گردشگران و علاقه‌مندان به صنایع دستی قرار گرفته است.

جاجیم ایلام

جاجیم‌بافی یکی از صنایع دستی ایلام است که ریشه در زندگی عشایری و روستایی مردم این منطقه دارد. این هنر سنتی بیشتر در مناطق کوهستانی و عشایر نشین ایلام رواج دارد. جاجیم پارچه‌ای ضخیم، رنگارنگ و بدون پرز است که از نخ‌های پشمی رنگ‌شده به‌صورت نوارهایی باریک بافته شده و سپس این نوارها به یکدیگر دوخته می‌شوند. نقش‌ونگارهای جاجیم معمولا شامل اشکال هندسی، خطوط شکسته، لوزی‌ها و نمادهای برگرفته از طبیعت و ذهن خلاق زنان ایلامی است. رنگ‌های به‌کاررفته در آن نیز اغلب از رنگ‌های گیاهی و طبیعی همچون روناس، پوست گردو و نیل به‌دست می‌آید.

جاجیم در گذشته بیشتر برای تهیه وسایلی مانند زیرانداز، رخت‌خواب‌پیچ، سفره، سجاده و پشتی کاربرد داشته است، اما امروزه نیز به عنوان کالایی هنری و تزئینی، در قالب کیف، رومیزی، تابلو و سایر وسایل تزئینی مورد استقبال قرار می‌گیرد. جاجیم‌های بافته‌شده در ایلام به‌دلیل دقت در طرح، کیفیت نخ و زیبایی رنگ‌ها، از محبوب‌ترین سوغات‌های صنایع‌دستی این منطقه به شمار می‌روند و نشان‌دهنده ذوق، صبوری و هنر دستان زنان ایلامی هستند.

سخن پایانی

در ایلام، غذا فقط یک وعده برای رفع گرسنگی نیست؛ بخشی از هویت مردم است. ترکیبی از محصولات طبیعی، شیوه‌های پخت سنتی و دست‌پخت زنانی که مهارت‌های آشپزی را در دل کوه و دشت آموخته‌اند، باعث شده تا هر لقمه از این خوراکی‌ها، به عنوان سوغاتی های ایلام مزه‌ای بی‌تکرار و اصالتی کم‌نظیر داشته باشند.