قنات مون؛ تنها قنات دو طبقه در جهان!

از زمان‌های گذشته تا به امروز بخش قابل‌توجهی از خاک ایران را کویرها تشکیل می‌دادند. مردمی که در این اقلیم زندگی می‌کرده‌اند، همواره با استفاده از دانش مهندسی و خلاقیت خود راهی برای دسترسی به آب می‌ساخته‌اند. این تلاش‌ها منجر به ساخت قنات‌ها و کاریزها شدند. یکی از جذاب‌ترین و منحصربه‌فردترین این قنات‌ها قنات دوطبقه مون است. قناتی خاص و جذاب که شاهکار مهندسی مردمان گذشته است. قنات مون اردستان یکی از خاص‌ترین قنات‌های نه‌تنها ایران، بلکه دنیا به‌حساب می‌آید؛ قنات مون تنها قنات دوطبقه در کل دنیاست! همین ویژگی باعث شده که قنات مون در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد. تا پایان این مقاله همراه ما باشید تا با این قنات دوطبقه بیشتر آشنا شوید.

قنات مون کجاست؟

قنات دوطبقه مون در استان اصفهان، شهرستان اردستان، خیابان شهید فائق، ابتدای کوچه نهضت قرار دارد. جالب است بدانید که قنات مون هنوز هم آب شرب بخشی از مردم محله مون را تأمین می‌کند. همچنین رخت‌شوی‌خانه‌ی این قنات هنوز فعال است و مردم محلی برای شستن رخت خود از این بخش از قنات استفاده می‌کنند! در بخش‌های بعدی مقاله نحوه دسترسی به این قنات را بیشتر توضیح می‌دهیم.

تاریخچه قنات مون

به‌طورکلی ساخت قنات در ایران سابقه‌ی دور و درازی دارد و برخی از مورخان آن را مربوط به دوران هخامنشیان می‌دانند؛ قنات مون اردستان نیز از قنات‌های قدیمی ایران است و زمان ساخت آن به دوران اشکانیان بازمی‌گردد. حدود ۸۰۰ سال است که این قنات ساخته ‌شده است و هنوز سازه‌های آن پابرجاست و می‌تواند آب‌های زیرزمینی را به سطح زمین انتقال دهد. داستان ساخت این قنات نیز یکی از نکات جالب در مورد این قنات است!

قنات مون چگونه ساخته شد؟

به گفته برخی از افراد یکی از مقنیان خبره شهر یزد که به نام مقنی یزدی شناخته می‌شد، یک شب را در اردستان اقامت می‌کند. شب‌هنگام، زمانی که سر خود را بر بالین نهاده بود تا استراحت کند، صدای جریان‌ها آب‌های زیرزمینی را می‌شنود. صبح روز بعد، به افراد محلی توصیه می‌کند که در این منطقه قنات حفر کنند. درنتیجه اولین قنات مون ساخته می‌شود. مقنی یزدی بعد از مدتی دوباره به شهر اردستان سفر می‌کند. در سفر دوم خود متوجه می‌شود که یک قنات برای دسترسی به تمام آب‌های زیرزمینی این منطقه کافی نبوده است. درنتیجه توصیه می‌کند تا یک قنات موازی دیگر حفر شود. مقنی یزدی فکرش را هم نمی کرد که روزی توصیه و نظارت های او باعث ساخت یکی از خاص ترین قنات های دنیا شود و این قنات شهرت جهانی پیدا کند. البته در مورد ساخت این قنات بعضی روایات افسانه‌ای هم وجود دارند! برخی کاوه آهنگر را بانی حفر این قنات می‌دانند.

ثبت قنات مون در یونسکو

ویژگی بی‌همتای این قنات، یعنی دوطبقه بودن آن، باعث شد که در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسد. بعد از حدود ۱۳ سال، در سال ۱۳۹۵ (۲۰۱۶)، قنات مون در چهلمین اجلاس یونسکو، در شهر استانبول، در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این قنات دو معیار از شش معیار موردنظر یونسکو را دارد. در ادامه این دو معیار را مشاهده می‌کنید:
۱. گواهی بی‌همتا یا حداقل استثنایی برای یک سنت فرهنگی
۲. نمونه برجسته ای از معماری و فنّاوری که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان می دهد.

معماری بی‌نظیر قنات مون

آب قنات دوطبقه مون توسط یک چاه اصلی تأمین می‌شود. مردم محلی به این چاه «چاه دوقلو» می‌گویند؛ نام دیگر آن نیز «مادر چاه» است. این چاه در کنار امامزاده اسماعیل شهر اردستان قرار گرفته است. مادرچاه از ۲ میله (چاه) مجاور هم تشکیل می‌شود. این دو میله به‌صورت موازی روی یکدیگر قرار دارند. عمق مادر چاه به ۳۱ متر می‌رسد. این قنات ۴ کیلومتر طول دارد و ۴۰ میله عمودی در آن قرار گرفته است. این میل‌ها (چاه‌ها)‌ وظیفه لایروبی، هوادهی و مشخص کردن جهت کاریز را بر عهده دارند. قنات مون می‌تواند آب شرب ۲۰۰ نفر را تأمین کند. میله‌های اولیه قنات مون در محله «محال» شهرستان اردستان قرار دارند. دهانه (مظهر) اصلی قنات در محله‌ای به نام مون قرار گرفته است که اتفاقاً دلیل نام‌گذاری قنات نیز همین است. اگر روبه‌روی این دهانه قرار بگیرید، ابتدا به آب قنات بالایی و سپس به آب قنات پایینی دسترسی پیدا می‌کنید. این دو جریان در فاصله ۲۰۰ متری از یکدیگر به روی زمین جاری‌شده‌اند.
فاصله بین دو دالان یا دوطبقه قنات ۴ متر است. ارتفاع هر دالان به ۱۲۰ سانتی‌متر و عرض آن‌ها حدود ۶۰ تا ۸۰ سانتی‌متر است. به گفته متخصصان، دلیل دوطبقه بودن قنات مون اردستان این است که دو رشته سفره آب زیرزمینی مستقل در این بخش از زمین وجود داشته که از طریق هر قنات می‌توانستند به یکی از این آب‌ها دسترسی داشته باشند. همان‌طور که گفتیم، قنات دوطبقه مون ۸۰۰ سال پیش ساخته ‌شده است. از آن زمان تابه‌حال چندین‌باره در بخش‌هایی که خاک سست شده، دچار ریزش شده‌ است و افراد محلی برای رفع این مشکل بارها اقدام به مرمت این قنات کرده اند. احتمالاً با مشاهده بخش‌هایی از این قنات متوجه می‌شوید که سقف این نواحی با سنگ و آجر محکم شده‌اند. این نقاط همان بخش‌های تخریب‌شده‌ای است که برای جلوگیری از تخریب دوباره با سنگ و آجر سفت شده‌اند.

خصوصیات عجیب قنات مون

یکی از خصوصیات منحصربه‌فرد قنات مون، دوطبقه بودن آن است. این دوطبقه هیچ ارتباطی با هم ندارند، به‌گونه‌ای که آب طبقه بالایی نمی تواند وارد طبقه پایینی شود. جنس خاک این بخش از زمین به این ویژگی قنات کمک کرده است؛ چسبندگی، بو و شیرینی مناسب ازجمله ویژگی‌های خاک این منطقه به‌حساب می‌آیند.
جالب است بدانید که آب هر طبقه از این قنات ازنظر دبی و سختی آب با یکدیگر تفاوت دارد. آب قنات بالایی خنک، سبک و شیرین است و معمولاً برای شرب، از آن استفاده می‌کرده اند. درحالی‌که آب قنات زیرین سخت‌تر و گرم‌تر است و دبی بیشتری دارد و از آن برای شستشو، آبیاری زمین‌های کشاورزی اطراف و همچنین راه انداختن چرخ آسیاب استفاده می‌شده است.

مسیر دسترسی به قنات دوطبقه مون

اگر در تهران زندگی می‌کنید و می خواهید با خرید بلیط هواپیما اصفهان از این قنات منحصربه‌فرد دیدن کنید، ابتدا باید خودتان را به شهرستان اردستان برسانید. این شهرستان در ۱۲۰ کیلومتری شمال شرقی شهر اصفهان قرار گرفته است. مسافت بین شهر تهران تا شهرستان اردستان حدود ۳۶۴ کیلومتر است. شما می‌توانید با خودروی شخصی یا با خرید بلیط اتوبوس خودتان را به این شهرستان برسانید. این مسافت با ماشین شخصی یا اتوبوس حدود ۴ الی ۵ ساعت طول می‌کشد.
اگر عاشق سفر با قطار هستید، می‌توانید رزرو بلیط قطار تهران - زواره را در سفرمارکت انجام کنید. مسافت بین این دو شهر ۳۷۱ کیلومتر است و بعد از چند ساعت به این شهر می‌رسید. البته توجه داشته باشید که قطار تهران-زواره تنها در برخی از روزها حرکت می کند و هرروز هفته نمی‌توانید بلیط آن را پیدا کنید. پس از رسیدن به شهر زواره می‌توانید با تاکسی خودتان را به شهر اردستان برسانید؛ مسافت بین زواره و اردستان تنها ۱۰ کیلومتر است. بعدازآنکه به اردستان رسیدید، می‌توانید از مردم محلی پرس‌وجو کنید تا خودتان را به خیابان صائب، کوچه نهضت برسانید یا با استفاده از نقشه و اپلیکیشن‌های راه‌یابی، محل قرارگیری قنات مون را پیدا کنید. بعدازآنکه خودتان را به قنات مون رساندید، برای دیدن آن باید حدود ۳۰ تا ۴۰ پله را پایین بروید. بعدازآن به محوطه ای می‌رسید که یک جوی آب در آن جریان دارد. در این جوی چند ماهی‌ را می-بینید که مشغول شنا کردن هستند. هوای این محوطه گرم و مرطوب است. هرروز هفته و در ۲۴ ساعت شبانه‌روز، می‌توانید از این قنات جذاب دیدن کنید. بازدید از این جاذبه رایگان است.

بهترین زمان بازدید از قنات دوطبقه مون

قنات مون در یک منطقه گرمسیری قرار دارد؛ به همین دلیل بهترین زمان رزرو آنلاین بلیط هواپیما برای بازدید از این قنات را می‌توان اوایل فصل بهار یا در فصل پاییز دانست. در تعطیلات نوروز تعداد بیشتری از گردشگران را در محوطه قنات مون و شهر اردستان می‌بینید. اگر می‌خواهید زمانی از این قنات بازدید کنید که سکوت و خلوتی محوطه بیشتر باشد، می‌توانید در دیگر زمان‌های سال به آن مراجعه کنید.

جاهای دیدنی اطراف قنات مون

در نزدیک قنات مون اردستان، جاذبه های دیگری نیز وجود دارد که بازدید از آن ها سفرتان را جذاب تر می کند. پس اگر از دیدن آثار تاریخی لذت می برید، این بخش از مقاله را با دقت بخوانید تا با آثار تاریخی دیگر شهرستان اردستان و اطراف آن بیشتر آشنا شوید.

آرامگاه امیر اویس (سنگ سفید)
یکی از آرامگاه‌های تاریخی استان اصفهان، آرامگاه امیر اویس یا سنگ سفید است. او یکی از صاحب‌منصبان دولت شاه اسماعیل صفوی بوده است و به خاطر رشادت‌هایی که در زمان حیاتش نشان داد، این مقبره را به یاد او ساخته‌اند. سنگ‌قبر او از دو تخت مرمر سفید که عمود بر یکدیگر قرار دارند، تشکیل شده است. بر روی این تخته‌سنگ‌ها کنده‌کاری‌هایی با نقوش زیبا مشاهده می‌کنید. همچنین اشعاری از شاعران نامدار ایران نظیر سعدی و حافظ بر روی این تخته‌سنگ های مرمری نوشته شده است. آرامگاه امیر اویس در ۲٫۵ کیلومتری قنات مون بر روی تپه ای به ارتفاع ۵ متر قرار گرفته است.

مسجد جامع اردستان
مسجد جامع اردستان یکی از مساجد تاریخی در شهر اردستان که در زمان‌های گذشته آتشکده بوده؛ ولی پس از فراگیر شدن دین اسلام، در دوران سلجوقیان تغییر ماهیت داده و به مسجد تبدیل شده است. این مسجد اولین مسجد دوطبقه و همچنین دومین مسجد ۴ ایوانی تاریخ اسلام به‌حساب می‌آید؛ پس حتماً در سفرتان به اردستان به دیدن آن بروید. گفته می‌شود که در زمان حمله هلاکوخان مغول به این منطقه، مسجد جامع اردستان نیمه ویرانه می‌شود.

قلعه سنگ بست زواره
اگر دوست دارید در سفرتان به شهر اردستان از یک قلعه تاریخی دیدن کنید، قلعه سنگ بست زواره را به شما پیشنهاد می‌کنیم. فاصله این قلعه تا قنات مون حدود ۱۵ کیلومتر است و قدمت آن به ۹۰۰ سال پیش، یعنی زمان حکومت سلجوقیان می رسد. گفته می‌شود که قلعه سنگ بست زواره بعد از قلعه الموت، مستحکم‌ترین دژ تاریخی در ایران به‌حساب می‌آید.


قنات آرون
حیف است که به شهر اردستان سفر کنید و از یکی دیگر از قنات‌های تاریخی این شهر دیدن نکنید. قنات آرون با قدمت ۲۵۰۰ سال در حدود یک کیلومتری قنات مون قرار دارد و جزء جاهای دیدنی اصفهان بشمار می‌رود. گفته می‌شود که این قنات در دوران حکمرانی سلسله کیانیان توسط اروند شاه ساخته شده است. به گفته تاریخ شناسان سال‌ها بعد از تأسیس این قنات باستانی، خواجه‌نصیرالدین طوسی به همراه هلاکوخان به این منطقه سفر کرده است. او که متوجه اختلاف مردم بر سر تقسیم آب این قنات شده بود، تصمیم می‌گیرد تا جریان آب آن را به ۲۰ قسمت تقسیم‌بندی کند تا اختلافات مردم محلی از بین برود. ناگفته نماند که برخی دیگر از مورخین این داستان را مربوط به شیخ بهایی می‌دانند.

مسجد تاریخی خسرو
یکی دیگر از مساجد تاریخی که می‌توانید در نزدیکی قنات دوطبقه از آن دیدن کنید، مسجد تاریخی خسرو است. این مسجد ۳ طبقه دارد و گنبد جذاب آن بر روی یک‌پایه مربعی قرار گرفته است. کمی که به گنبد مسجد دقت کنید، متوجه ۸ گوشواره و ۱۶ نیم لوزی می شوید که به مسجد جلوه‌ی ویژه‌ای بخشیده‌اند. در بخش شمالی مسجد خسرو یک آب‌انبار وجود دارد. گفته می‌شود که این آب‌انبار در دوران حکومت قاجاریان به‌منظور تأمین آب شرب مردم محلی که به‌قصد اقامه نماز به این مسجد مراجعه می‌کرده‌اند، ساخته ‌شده است.

کلام آخر
قنات مون تنها قنات دوطبقه در جهان است. این قنات نشان‌دهنده‌ی هوش و زبردستی مهندسان ایرانی در ۸۰۰ سال پیش است. این قنات به حدی جذاب و منحصربه‌فرد است که در لیست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. مردمان محلی اردستان هنوز که هنوز است هم آب شرب خود را از این قنات می‌گیرند. اگر از دیدن آثار تاریخی جذاب و بی‌همتای ایران لذت می‌برید، حتماً به شهر اردستان سفر کنید و این قنات دوطبقه را از نزدیک ببینید.