جاهای دیدنی بیرجند؛ فهرست برترین جاذبه‌های گردشگری نگین کویری شرق ایران

شهرستان بیرجند در استان خراسان جنوبی ایران قرار دارد. بیرجند شهری شگفت‌انگیز در شرق ایران با جاذبه‌های تاریخی و طبیعی فراوان است. بیرجند یکی از تولیدکنندگان برتر زعفران است که به دلیل ارزش تجاری آن به طلای سرخ معروف است. در دوره‌های مختلف تاریخ ایران به دلیل قرار گرفتن در مسیر تجاری هند از رونق زیادی برخوردار بوده است. وجود کاروانسراها و نیز بازارهای کوچک و بزرگ، اقتصاد پر رونق آن را در گذشته ثابت می‌کند. مجموعه باغ‌ها، عمارت‌ها، ارگ‌ها و بناهای دیگر شهر به همراه مزارع کشاورزی و جاذبه‌های طبیعی خارج از شهر از مقاصد گردشگری دیدنی بیرجند است. آب و هوای بیرجند نیمه بیابانی است. زمستانی سرد و تابستانی گرم و خشک دارد و متوسط دمای سالانه ۱۶ درجه سانتی گراد است. برای تهیه بلیط هواپیما بیرجند می‌توانید از طریق تورهای گردشگری اقدام کنید. چند روز در هفته از فرودگاه بیرجند به مشهد و تهران پرواز وجود دارد. از تهران تا بیرجند با هواپیما حدود یک ساعت و نیم طول می‌کشد. همچنین با قطار، اتوبوس یا ماشین شخصی خود می‌توانید به بیرجند سفر کنید. البته بیرجند ایستگاه راه‌آهن ندارد. بنابراین باید از تهران به طبس با قطار سفر کنید، سپس پس از حدود ۳ ساعت رانندگی از طبس به بیرجند برسید.

تاریخچه بیرجند و جاهای دیدنی بیرجند

نام اصلی این شهر بیرجند است که به صورت برجان، برجند، برکن و بیرگند نیز نوشته شده است. نام بیرجند گمان می‌رود به معنای سرزمین طوفان باشد. بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی و ویرانه‌های آتشکده‌های زرتشتی پراکنده در اطراف شهر، تاریخ بیرجند را حداقل به ۴۰۰۰ سال پیش تخمین زده‌اند. در اواخر امپراتوری ساسانی، زرتشتیان یزد و کرمان شهر بیرجند را به عنوان آبادی در حاشیه کویر و در مسیر عبور از کویر به شمال خراسان و ماوراءالنهر تأسیس کردند. سنگ نگاره‌ها و کتیبه‌های موجود در شهر به زبان اشکانی نشان از قدمت چندین هزارساله بیرجند دارد. علاوه بر این، گورستان‌های زرتشتیان در بیشتر روستاها و آتشکده‌های متعدد در این منطقه، سابقه طولانی بیرجند را ثابت می‌کند. نام برخی از روستاهای نزدیک بیرجند از زبان پهلوی باقی مانده و ریشه اساطیری دارد. پس از ورود اسلام به ایران، بیرجند توسعه بیشتری را تجربه کرد. در اواخر دوره صفویه، با نفوذ کشورهای اروپای غربی به هند و شرق آسیا، از طریق دریا و زمین، مسافران، سیاحان و یا کارگزاران بیرجند به دلیل قرار گرفتن در مسیر اصلی ارتباط، اغلب از بیرجند دیدن می‌کردند. این شهر در سال‌های اول دوران پهلوی به مرکز اصلی نظامی تبدیل شد. بیرجند دومین شهر بعد از تهران بود که دولت ایران در سال ۱۳۰۳ برای آن لوله‌کشی آب شهری را تأمین کرد. بیرجند شهری با جاذبه‌های گردشگری متعدد است. برخی از آن‌ها دارای ارزش تاریخی هستند و می‌توانید آن‌ها را در داخل شهر بیابید که در ادامه به معرفی چند مورد از آن‌ها می‌پردازیم.

مجموعه باغ و عمارت اکبریه

باغ و عمارت اکبریه شامل عمارت‌های متعددی است که قدیمی‌ترین آن‌ها عمارت «حشمت الملک» است که در منتهی الیه شرقی قرار دارد و دارای دو طبقه است. قدمت این جای دیدنی بیرجند به اواخر دوره زندیه و اوایل قاجاریه می‌رسد. این باغ در سال ۱۳۹۰ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است و همچنین در سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا با سبک معماری باغ‌های ایرانی شامل دو عمارت، یک حوض و یک باغ محصور در داخل شهر است. پلان اصلی باغ ریشه در هنر معماری ایرانی دارد و بازدید از آن فوق‌العاده است. پنجره‌های ارسی باشکوه، گچ کاری‌های خیره‌کننده و درختان بلند بلوط در دو طرف ورودی هر بیننده‌ای را متحیر می‌کنند. در دو طرف خیابان اصلی درختان کاج بلند زیادی وجود دارد. برخی از قسمت‌های عمارت باغ اکبریه بیرجند اکنون به موزه مردم‌شناسی و باستان‌شناسی تغییر یافته است که در آن می‌توانید فسیل‌های بسیار جالبی از این منطقه را مشاهده کنید.
آدرس: ایران، خراسان جنوبی، بیرجند، انتهای خیابان معلم، میدان موزه

خانه اعتمادی نیا

این خانه از اواخر دوران قاجاریه که به صورت پلکانی روی تپه‌ای ساخته شده است، باقی مانده است. این تنها خانه‌ای است که از ۳ پاساژ در سه طرف قابل دسترسی است. دارای بخش‌های مختلفی از جمله سردر ورودی، هشتی، دالان، ایوان، حیاط مرکزی و اتاق‌های اطراف حیاط مرکزی است. تزئینات این خانه عمدتاً آجرکاری دوره پهلوی است. در حال حاضر این بنا موزه صنایع‌دستی است. این بنا همچنین ثبت ملی شده و جز میراث فرهنگی کشور به حساب می‌آید.
آدرس: بیرجند، خیابان باهنر غربی، بین باهنر ۱و ۲

موزه میراث پهلوانی بیرجند

یکی از جاهای دیدنی بیرجند که در کمتر شهری می‌توان نمونه آن را پیدا کرد، موزه میراث پهلوانی بیرجند است. این جاذبه با هدف آشنایی عموم با ورزش‌های باستانی و زورخانه‌ای در سال ۱۳۸۰ احداث شد. در دوران قاجار در مکان فعلی موزه زورخانه‌ای فعالیت داشت که امروزه آن را با نام زورخانه امیر عرب می‌شناسند و سابقه آن به حدود ۲۰۰ سال پیش باز می‌گردد. در طول زمان ورزشکاران و پهلوانان نامی شهر بیرجند به این زورخانه تردد داشته و سنت پهلوانی را زنده نگاه داشتند. ازآنجاکه در سال‌های اخیر دیگر کمتر زورخانه فعالی در کشور باقی مانده بود گردشگران بیرجند و اهالی شهر علاقه زیادی داشتند تا از فضای داخل زورخانه بازدید کنند و یا با رسم و رسوم پهلوانی آشنا شوند. تا این که ایده تأسیس یک موزه به صورت یک نمایشگاه دائمی که بتواند نشانگر ورزش‌های زورخانه باشد مطرح شد و در نهایت موزه میراث پهلوانی بیرجند به عنوان اولین و تنها موزه مربوط با ورزش‌های باستانی تأسیس شد. در حال حاضر تعداد بازدیدکنندگان این موزه بین ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ نفر در طول سال است. گفتنی است این موزه نه چندان بزرگ دارای بخش‌های متعددی است که هر کدام از دیگری جالب‌تر هستند. یکی از بخش‌های این موزه شامل اقلام و ابزار مربوط به انجام ورزش‌های خاص زورخانه مانند کباده است. بخش دیگری وجود دارد که در آن می‌توان تصاویر ورزشکاران مشهور زورخانه را در آن تماشا کرد و بخش دیگری از موزه نیز دارای ماکت‌هایی در شمایل ورزشکاران است که در حال انجام ورزش‌های زورخانه هستند.
آدرس: ایران، خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان مطهری، مطهری ۳، زورخانه امیر عرب

قلعه تاریخی بیرجند

این مجموعه دفاعی یک جاذبه تاریخی است که بر روی تپه‌ای مشرف به محدوده شهری شهر قرار دارد. مساحت قلعه ۳۰۰۰ مترمربع است و در دوره صفویه ساخته شده است. در واقع هسته اصلی شهر بیرجند است و در زمان صفویه و قاجار که مهاجمان ترکمن و ازبک به سرزمین آن‌ها حمله کردند به عنوان پناهگاه مردم محلی مورد استفاده قرار می‌گرفت. مردم محلی بر این باورند که تونلی از طریق برخی خانه‌ها به قلعه می‌رسد. در گذشته این تونل راهی برای انتقال افراد به قلعه برای سرپناه در مواقع اضطراری بوده است. این قلعه از آجر و گل ساخته شده و دارای دو ورودی اصلی است. در چهار طرف قلعه، شش برج استوانه‌ای وجود دارد که همگی دو طبقه هستند، البته جالب است بدانید که ۷ برج بوده که یکی از آن‌ها در گذر زمان ویران شده است. بر روی هر برج، سوراخ‌هایی وجود دارد که برای مراقبت و تیراندازی در موقعیت‌های مورد نیاز استفاده می‌شد. همچنین انبارهایی وجود دارد که مردم برای نگهداری مواد غذایی از آن‌ها استفاده می‌کردند.
آدرس: ایران، استان خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان جمهوری، میدان امام حسین

ارگ کلاه فرنگی

ارگ کلاه فرنگی یکی از آثار تاریخی و از جمله جاهای دیدنی بیرجند است. این ارگ محل فرمانداری بود که در اواخر دوران زندیه و اوایل قاجار ساخته شد و همچنین به نام ارگ سرکار نیز شناخته می‌شود. این بنا از نظر فرم معماری به‌طورکلی با سایر بناهای شهری متفاوت است. این بنا شش طبقه است، اگرچه فقط دو طبقه آن کاربردی است. طبقات دیگر به تدریج کوچک‌تر می‌شوند و به شدت در جهت حفظ شکل فعلی ارگ هستند و هیچ کاربرد دیگری ندارند. طبقه همکف آن دارای پلان کامل معماری است. ورودی ارگ در جلوی طبقه همکف ساخته شده و سقف‌های زیبایی با طاق‌های متعدد احداث شده است. ارگ شش ضلعی است و در بالا به شکل مخروطی و به رنگ سفید است. ارگ کلاه فرنگی از آجر، گل، ساروج و آهک ساخته شده است. علاوه بر معماری، ارگ دارای بخش‌های مهمی نیز است. همه قسمت‌ها با چندین ویژگی تزئینی تزئین شده و از طریق راهروهای متصل به یکدیگر متصل می‌شوند. حوضخانه هشت ضلعی ارگ کلاه فرنگی حدود یک متر زیر سطح زمین قرار دارد و بخش‌های اطراف آن به دلیل وجود مقرنس‌های چشم‌نواز واقعاً زیباست. یک آب‌نمای دوست‌داشتنی در اینجا وجود دارد که نه‌تنها هوا را به گردش درمی‌آورد بلکه زیبایی این قسمت را نیز دوچندان می‌کند. ارگ کلاه فرنگی به شماره ۱۸۸۰ میراث فرهنگی ملی به ثبت رسیده و در حال حاضر دفتر و انبار استانداری خراسان جنوبی را در خود جای داده است.
آدرس: ایران، استان خراسان جنوبی، بیرجند، حاشیه خیابان شهید مطهری

ارگ بهارستان

ارگ بهارستان یا باغ زرشکی یکی از مهم‌ترین مکان‌های تاریخی و جاهای دیدنی بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی است. یکی از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین باغ‌های ایرانی است. قدمت این مجموعه تاریخی به دوران افشاریان می‌رسد. به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. ارگ بهارستان از نظر تزئینات بیرونی و داخلی ارگ خشتی، یادگاری بی‌نظیر به شمار می‌رود. بنای اصلی مشبکی هشت ضلعی است که تزئینات بیرونی آن شباهت زیادی به تزئینات آجری ارگ کریم خان زند شیراز دارد. برخی از مورخان معتقدند روزگاری لطفعلی‌خان زند و همراهانش به این ارگ پناه بردند و مدتی را در آنجا سپری کردند.
آدرس: ایران، خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان منتظری، محدوده کوچه پست قدیم

باغ و عمارت رحیم آباد بیرجند

باغ و عمارت رحیم آباد از جاهای دیدنی بیرجند بشمار می‌رود که در دسته جاذبه‌های تاریخی این شهر طبقه‌بندی می‌شود و نام آن در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. این مجموعه در روستایی به نام رحیم آباد قرار گرفته است و پیشینه تاریخی آن به دوران زندیه بازمی‌گردد، اما با توجه به بررسی کارشناسانه معماری بنای اصلی عمارت، می‌توان گفت عمارت در دوران قاجار و اوایل پهلوی نیز دچار تغییراتی در ظاهر بنای برخی بخش‌ها شده است. برای ورود به فضای باغ بیرونی و عمارت باشکوهی که در آن قرار دارد دو درب تعبیه شده است. باغ مجموعه پر است از درختان کاج و سپیدار بلندقامت و در میانه آن عمارتی دو طبقه و مجلل قرار گرفته است. برج نگهبانی، حوضخانه، ساختمان عمارت اصلی، اصطبل و عمارت کلاه پهلوی از بخش‌های اصلی این مجموعه هستند. گفتنی است شاخص‌ترین بخش عمارت را می‌توان تالار آینه دانست که مملو است از تزئینات گچ‌بری و آینه‌کاری‌های چشم‌نواز. گفتنی است این مجموعه تاریخی و دیدنی به مدت دو سال جهت بازسازی و مرمت بنا غیرفعال بود اما به تازگی درهای آن به روی گردشگران باز شده است. لازم به ذکر است که علاقه‌مندان به بازدید از این باغ ایرانی و عمارت مجلل آن لازم است بلیط ورودی تهیه کنند.
آدرس: ایران، خراسان جنوبی، بیرجند، بیلوار مدرس، خیابان ۱۵ خرداد

مسجد چهار درخت

مسجد چهار درخت یکی از آثار مهم و چشمگیر در بین جاهای دیدنی بیرجند در استان خراسان جنوبی است. قدمت آن به دوره صفویه می‌رسد. از قسمت‌های مهم مسجد می‌توان به دروازه ورودی، شبستان ستون‌دار، محراب کوچک و محراب ایوان‌ها، صحن مسجد و نقش چراغ‌های آسمان و پنجره‌ها اشاره کرد. مسجد دارای دو درب ورودی است که یکی از صحن به مسجد و دیگری مستقیم به شبستان منتهی می‌شود. ورودی اول آجرکاری است. دومی که مستقیماً به شبستان می‌آید دارای تزئینات فرمالیستی است. این بنا دو محراب دارد که برخی می‌گویند یکی برای اهل سنت و دیگری برای استفاده شیعیان است. مسجد چهار درخت نشان از عظمت و سرشت دیرینه فرهنگ و تمدن ساکنان استان خراسان جنوبی دارد و سازمان میراث آن را با شماره ۲۴۰۴ در فهرست میراث ملی ایران ثبت کرده است.
آدرس: ایران، خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان شهید مطهری، محله چهار درخت

بنای تاریخی خواجه خضر بیرجند

بنای تاریخی خواجه خضر بیرجند که در نزدیکی یکی دیگر از جاهای دیدنی این شهر یعنی مدرسه شوکتیه قرار گرفته است در زمره آثار ملی تاریخی ایران قرار دارد. سابقه تاریخی این بنا به دوره قاجار برمی‌گردد و آن‌طور که از موقعیت بنا پیدا است این مکان به احتمال قوی جهت انجام مراسم تدفین مورد استفاده قرار داشته است. در حقیقت کاربری بنای مسجد آرامگاه بوده است و اهالی برای انجام امورات مربوط به تدفین به آن تردد داشته‌اند. زیرا در پیرامون بنا فضای بزرگی به قبرستان قدیمی اختصاص داده شده است. از منظر معماری این بنا در دسته بناهای تک ایوانی طبقه‌بندی می‌شود که ظاهر آن ساده است و تزئینات آن نیز به نسبت بسیاری از بناهای تاریخی کم و در حد محدود است. در ساخت بنا از مصالح خشت خام، آجر و خشت پخته استفاده شده است و تزئینات آن شامل طاق‌نماهای قرینه، مقرنس‌کاری زیر طاق‌ها و طراحی خاص هشتی‌ها است.
آدرس: ایران، خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان منتظری، کوچه پست قدیم، رو به روی مدرسه شوکتیه

بازار بیرجند

بازار بیرجند در بافت قدیمی شهر قرار دارد و جلوه‌های قدیمی آن دست نخورده باقی مانده است. در این بازار چند کاروانسرای قدیمی وجود دارد که بیشتر آن‌ها برای دفاتر و مراکز تجاری استفاده می‌شد. قدمت برخی از آن‌ها به ۳۰۰ سال پیش برمی‌گردد. نزدیک شدن به کشورهای دیگر مانند پاکستان، افغانستان و حتی هندوراس، بیرجند را به بازاری مناسب در شرق کشور ایران تبدیل کرده است. آن روزها تجار هندی به بیرجند می‌آمدند و انواع ادویه‌ها را از وطن خود می‌آوردند. این بازار از قدیم مرکز فروش اجناسی مانند زعفران، قالیچه، صیفی پنبه، گندم، عدس، حبوبات، قارچ، توت خشک، زردآلو و... بوده است. با اقامت در هتل‌های بیرجند می‌توانید به بازار تاریخی بیرجند و شماری از جاهای دیدنی این مقصد تماشایی دسترسی کامل داشته باشید.
آدرس: ایران، خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان جمهوری، سه راه اسدی

موزه مردم‌ شناسی بیرجند

در پی موفقیت موزه باستان‌شناسی بیرجند، موزه مردم شناسی در زیرزمین عمارت اکبریه در سال ۱۳۷۲ افتتاح شد که اقلام به کار رفته در نمایشگاه‌های این موزه تنها ۱۰۰ سال قدمت دارند. مجسمه‌های مومی در این موزه نشان دهنده سبک زندگی، سنت‌ها، فرهنگ، آداب و رسوم و حرفه مردم منطقه خراسان جنوبی است. نمایشگاه‌های این موزه به آداب و رسوم عروسی، کشاورزی و روش‌های کشاورزی، سبد فروشی، سفال‌گری، داروخانه، کفش سازی، سنگ‌زنی، آهنگری، پزشکی، آرایشگری، نخ ریسی و پارچه‌بافی اختصاص دارد. نکته‌ای که در هر جای این موزه جلب توجه می‌کند، زندگی ساده و بی‌تکلف مردم است. خرید بلیط لحظه آخری، فرصت ایده‌آلی برای تماشای دیدنی‌های بی‌شمار این مقصد گردشگری جذاب و تجربه سفری خاطره‌انگیز و اقتصادی به مرکز استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود.
آدرس: ایران، خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان معلم، میدان موزه، مجموعه باغ و عمارت اکبریه

مدرسه شوکتیه

مدرسه شوکتیه در بافت قدیمی شهر بیرجند در خیابان شهید منتظری واقع شده است. مدرسه شوکتیه سومین مدرسه ایرانی است که به سبک مدارس جدید در ایران پایه‌گذاری شد. ساخت این مدرسه در سال ۱۲۶۹ با عنوان حسینیه شوکتیه به پایان رسید و سپس این بنا در سال ۱۲۸۲ به مدرسه تبدیل شد. در ابتدا با ۷ معلم اتریشی، چند مترجم ایرانی و ۴۰ دانشجو شروع به فعالیت کرد. حیاط که با آجر پوشیده شده و حوضی در وسط آن قرار گرفته است، فضای اصلی این جای دیدنی بیرجند را در برمی‌گیرد. این بنای تک ایوانی با ایوانی مرتفع و باشکوه و دربرگیرنده عناصر معماری ایرانی از جمله هشتی، دهلیز و ایوان، حجره‌های اطراف حیاط، طاقچه و حمام است. مدرسه شوکتیه با مقرنس کاری‌های زیبا، گچ بری، رسمی بندی و آجرکاری آراسته شده است.
آدرس: ایران، خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان منتظری، کوچه منتظری ۴