مسجد جامع بروجرد؛ وقتی معماری اسلامی و باستانی به هم می‌آمیزند

مسجد جامع بروجرد، به عنوان یکی از معادن گران‌بهای هنر و معماری اسلامی و باستانی در کشور شناخته می‌شود و نمونه‌ای بارز از آثار ارزشمند معماری ایرانی است. این مسجد شاهکاری از هنر معماری اسلامی به همراه جنبه‌های هنری و تاریخی منحصربه‌فرد است. معماری شگفت‌انگیز این مسجد که در زبان محلی به آن "مچد جمه" نیز می‌گویند، به همراه زیبایی‌های اجزای داخلی آن، هر ساله گردشگران زیادی را به سوی خود جذب می‌کند و آن را به یکی از مقاصد مهم گردشگری بروجرد تبدیل کرده است.
شهر زیبا و تاریخی بروجرد در استان لرستان و در غرب کشور ایران قرار دارد. قرار گرفتن این شهر در کنار رشته‌کوه‌های زاگرس و دشت‌های سرسبز استان لرستان، باعث به وجود آمدن شهری با طبیعت شگفت‌انگیز و آب ‌و هوایی دلنشین به خصوص در فصول بهار و تابستان شده است. علاوه بر ویژگی‌ها و جذابیت‌های طبیعی این شهر، بروجرد یک شهر تاریخی نیز به حساب می‌آید. طبق مدارک تاریخی این شهر از پیش از اسلام و احتمالاً از زمان ساسانیان وجود داشته است. زبان‌شناسان نام این شهر را متشکل از دو بخش "برو" و "گرد" می‌دانند. "گرد" پسوندی است که اشکانیان و ساسانیان نام شهرهای خود را با آن می‌ساختند. این شهر باستانی از جاذبه‌های تاریخی ارزشمند بسیاری تشکیل شده است که توصیف و تصاویر دیدنی آن‌ها گردشگران را به خرید بلیط هواپیما و سفر به این منطقه ترغیب می‌کند. در این نوشته به یکی از این اماکن تاریخی مهم، که مسجد جامع بروجرد است، می‌پردازیم.

تاریخچه‌ی مسجد جامع تاریخی بروجرد

مسجد جامع بروجرد از قدیمی‌ترین بناهای موجود در شهر بروجرد است. این مسجد با معماری زیبا و قدمت تاریخی خود، یکی از مهم‌ترین اماکن باستانی و جاهای دیدنی بروجرد به حساب می‌آید. این مسجد در واقع بر ویرانه‌ی یک آتشکده بنا شده است. بعد از ورود اسلام به ایران بسیاری از آتشکده‌ها و یا ویرانه‌هایشان به مسجد تبدیل شدند که مسجد جامع بروجرد نیز از همین دست مساجد است. مورخان حدس می‌زنند ساخت این بنا به دوران حکومت قاسم بن عجلی، معروف به ابودلف از حکمرانان مأمون و معتصم عباسی، بر غرب ایران و بین سال‌های ۱۵۰ تا ۲۲۶ قمری، برمی‌گردد. شبستان شمالی مسجد نیز در قرن چهارم میلادی ساخته شد. از زمان بنا شدن این مسجد تا به امروز، که ۱۲ قرن از آن می‌گذرد، مسجد جامع بروجرد با آسیب‌های بسیاری روبرو شده و بارها مورد بازسازی، تعمیر و مرمت قرارگرفته است. شواهد و کتیبه‌های مختلف، از بازسازی‌های مختلف این مسجد در دوره‌های سلجوقی، صفوی و قاجار خبر می‌دهند.
این مسجد در دوران سلجوقی مسجد پررفت‌وآمد و مهمی بوده است. بخش اصلی مسجد، بخش گنبدخانه (یک فضای گنبددار به همراه ایوان) است، محوطه‌سازی مسجد در قرون چهارم و پنجم هجری و باقی قسمت‌های مسجد و تعمیرات آن در دوره‌‌های بعدی انجام گرفته است. برای مثال در سال ۱۲۰۹ قمری، تقی‌خان رازانی بروجردی، حاکم بروجرد در دوره فتحعلی شاه قاجار، ایوان و مناره‌های اطراف مسجد را احداث کرد و به گنبدخانه افزود و باقی تعمیرات نیز در دوره‌ی صفویان و سال‌های ۱۰۲۲، ۱۰۶۹، ۱۰۹۲ و ۱۲۰۹ قمری صورت گرفته‌اند.


در این مرمت‌ و بازسازی‌ها، آثار بسیاری کشف شده که در تخمین تاریخ ساخت و مرمت این مسجد به مورخان کمک کرده است. برای مثال در یکی از مرمت‌ها چهار سکه نقره با تاریخ‌های ۸۵۱ و ۸۵۳ هجری در شبستان غربی این مسجد کشف شد که این فرضیه که شبستان‌های مسجد در نیمه‌ی دوم قرن نهم ساخته‌شده‌اند را قوی‌تر می‌کند. همچنین کشف سکه‌ای با تاریخ ۱۱۲۴ نیز این احتمال را مطرح می‌کند که در اوایل قرن ۱۲ هجری قمری، فضای خالی زیر گنبدخانه پر شده و طاق‌های خشتی آن خراب شده است.
دخمه‌ای قدیمی نیز طی سال‌های قبل و بر اثر ریزش کف مسجد کشف شده است که در آن کوزه‌های شکسته‌ای از قرن ۲ تا ۶ هجری قمری، در زیر گنبد اصلی یافت شده است. به طور کلی آثار سفالی کشف‌شده نشان‌دهنده این است که این مسجد از قرن ۳ تا ۱۱ هجری قمری مورد تعمیرات و بازسازی‌های بسیاری قرار گرفته است و فعالیت‌های ساختمانی در این فضا جریان داشته است.
درباره‌ی مسجد جامع بروجرد، باورها و داستان مختلفی در میان مردم وجود دارد. یکی از این باورها، مرتبط با سفر امام حسن مجتبی (ع) به بروجرد و سخنرانی ایشان در این مسجد مقدس است. هرچند که هیچ سند معتبری این ادعا را تأیید نمی‌کند. این مسجد تاریخی که یادگار مهمی از معماری ایرانی به شمار می‌آید، در سال ۱۳۱۴ به عنوان یکی از آثار ملی کشور ثبت شده است. این مسجد یکی از نشانه‌هایی است که به قدمت زیاد شهر زیبا و تاریخی بروجرد گواهی می‌دهد.

معماری مسجد

مسجد جامع بروجرد که در واقع ترکیبی از معماری اسلامی و باستانی (ساسانی) است، از انواع مساجد تک ایوانی است. به صورتی که این ایوان از یک قسمت میانی به ابعاد ۱۰ در ۱۰ و دو قسمت کناری به ابعاد ۱۰ در ۲۰ متر تشکیل شده است. بخش قدیمی‌تر مسجد جامع بروجرد، شامل گنبدخانه‌ای است که در ضلع جنوبی این مجموعه واقع شده است. معماری این قسمت با چارطاق‌های دوران ساسانی اشتراکات فراوانی دارد. چهارطاق یا چهارطاقی به بناهایی با قاعده‌ی مربع گفته می‌شود که از چهار پایه با چهار طاق تشکیل شده‌اند. چهارطاقی عموماً در بسیاری از بناهای باستانی اعم از کاخ‌ها، مسجدها، امامزاده‌ها، نیایشگاه‌ها، کلیساها و ... دیده می‌شود که صحن اصلی و اتاق میانی این بناها با معماری چارطاق طراحی و ساخته شده است. همچنین ارتفاع گنبدخانه از سطح زمین حدود ۲۰ متر است و پی دیوارهای آن از سنگ سیاه مورق و سنگ لاشه با ملات آهک پوشیده تشکیل شده است.
مسجد جامع بروجرد دارای دو درب، یک درب غربی (ساخته شده در دوره‌ی صفویان) و یک درب شرقی است که هردو به صورت غیرمستقیم به صحن اصلی باز می‌شوند. همچنین درب شرقی که در کنار بازار زغال‌فروش‌ها قرار دارد، دارای طرح‌ها و نقوش زیبایی است و از دیدنی‌های این مسجد به حساب می‌آید. در جنوب صحن، گنبد و ایوان اصلی، از قدیمی‌ترین بخش‌های مسجد و در ضلع شمالی نیز شبستان مسجد که ارتفاع کمتری نسبت به سایر بخش‌ها داشته و فضایی خنک‌تری در تابستان دارد، قرار گرفته است. ایوان جنوبی با دو گلدسته نیز دارای زیبایی‌های منحصربه‌فردی است که سال‌های بعد به مجموعه‌ی مسجد افزوده شده‌اند.
مسجد دارای دو رواق شرقی و غربی است که رواق غربی دارای یک چاه آب بزرگ و رواق شرقی دارای یک آرامگاه است.، وضوخانه نیز در کنار مسجد قرار گرفته و دارای یک درب بزرگ با نام غریب‌خانه است که در گذشته محل استراحت مسافران و افراد بی‌پناه بوده است. از دیگر زیبایی‌های این مسجد، منبر آن است که نه‌پله‌ای است و در ایوان میانی مسجد قرار دارد.
در دوران سلجوقی که این مسجد بسیار آباد بوده است، تزئیناتی به مسجد افزوده ‌شده است. عمده‌ی تزئینات مسجد، آجرکاری است اما تزئینات کاشی‌کاری و گچ‌کاری نیز در مسجد وجود دارد. کتیبه‌ای آجری از دوران سلجوقی و به خط کوفی نیز در دیوار جنوبی گنبدخانه و بالای محراب آن قرار دارد که متن آن به شکل زیر است:
"بسم‌الله اللهم اغفر امر هذه القبه الصدر لا جل مجدالدین جمال الاسلام عزالملک ابوالعز محمد بن طاهر بن سعید اطا اله بقائه."
همچنین سنگ‌نوشته‌ای بر بالای ورودی غربی مسجد وجود دارد که شامل متن فرمان شاه عباس دوم صفوی است و تاریخ ۱۰۲۲ هجری قمری را نشان می‌دهد. دو لوح سنگی در طرفین ایوان مسجد با تاریخ ۱۲۰۹ هجری قمری نیز از دیگر آثار تاریخ‌داری هستند که در این مسجد وجود دارند.


این مسجد در طول تاریخ و در مقاطع مختلف، دچار آسیب‌های مختلفی شده و همچنین در دوره‌های مختلف تاریخی مانند سلجوقی، تیموری، صفوی و قاجاری مورد بازسازی قرار گرفته است. مسجد جامع بروجرد، در سالیان اخیر، در طی جنگ ایران و عراق و بر اثر بمباران‌ هواپیماهای عراقی و پس از آن بر اثر زلزله‎های متعدد و بارندگی‌های شدید، دچار خسارت‌های فراوانی شده است. طی زلزله‌ی سال ۱۳۸۵ گلدسته‌ی این مسجد فرو ریخت و مسجد آسیب فراوانی دید که مجدداً مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت.

کلام آخر
مسجد جامع بروجرد، با تاریخچه‌ی بلند و شگفت‌انگیز خود، یک نماد فرهنگی و معماری بی‌نظیر در استان لرستان و ایران به شمار می‌آید. این بنا در گذر سال‌ها، بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. حضور این مسجد در لیست آثار ملی کشور، آن را به یک مقصد مهم گردشگری و یکی از الگوهای بی‌نظیر معماری اسلامی و باستانی تبدیل کرده است. این مسجد، مکانی مهم و شگفت‌انگیز برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و هنر معماری است. هرساله مسافران بسیاری که با خرید بلیط هواپیما خرم آباد به این شهر دیدنی سفر می‌کنند، از این مسجد که قدیمی‌ترین بنای موجود در شهر است، دیدن می‌کنند.